Het derde leven van Stijn Streuvels (2014) Ludo Simons

Waarom Streuvels?

Ik weet niet of het herkenbaar is, maar volgens mij kan je via het lezen van boeken een band opbouwen met de persoon die het geschreven heeft. Mijn band met Streuvels was in eerste instantie geografisch. Ik woon al vijftien jaar in Anzegem, in Kaster, op enkele kilometers van Ingooigem waar het Lijsternest staat. Als je hier wandelt of fietst, leer je de streek kennen zoals ze is. Het ritme van de seizoenen, het reliëf, hier en daar nog een herinnering aan de stilte, maar ook de constante druk van de modernisering die het landschap steeds weer verandert. Dat maakt dat Streuvels voor mij geen ver-van-mijn-bed-auteur is, maar iemand die de wereld die ik dagelijks zie, in taal heeft vastgelegd. Vroeg of laat moest ik dus zijn werk ontdekken en beleven. Eerst las ik De Vlasschaard en ik was direct verkocht. Zowel de beschrijving van het landschap als de beschrijving van het plattelandsleven spraken enorm aan. Tegelijk ook de universaliteit van de thema's: generatieconflicten, geloof versus bijgeloof, de verhouding tussen mens en natuur, vrijheid tegenover gebondenheid, en de constante zoektocht naar zingeving en rechtvaardigheid.

Het belang ook om verbondenheid te voelen met de grond. Het gaat om bewustzijn: weten waar je leeft, wie hier voor jou rondliep, hoe mensen werkten, dachten, leefden. Streuvels helpt daarbij omdat hij de leefwereld van de late 19de en vroege 20ste eeuw op een manier beschrijft die nog altijd inzichtelijk is. Het doet je beseffen dat je een schakel vormt in een eindeloos lange keten en dat je een verantwoordelijkheid hebt voor de schakels of generaties die na jou komen.

Etiketten kleven op het oeuvre van auteurs is vaak te gemakzuchtig. Streuvels wordt al te vaak weggezet als “onleesbaar” of “ouderwets”, of gereduceerd tot een schrijver van “boerenverhalen”. Zijn werk vraagt aandacht, zijn taal moet je leren kennen. Eenmaal dit is gebeurd, krijg je er ook echt iets voor terug.

Schrijf eens een brief

Na deze zomer (2025) in De Standaard der Letteren de brief van Erik Vlaminck aan Stijn Streuvels gelezen te hebben, schreef ik spontaan een antwoord op die brief. Erik Vlaminck stuurde me een mooie mail terug en raadde me aan om contact op te nemen met Leentje Vandemeulebroecke (Jo Gisekin). En zo correspondeerde ik dan plots met de kleindochter van Stijn Streuvels. Samen met mijn vrouw Cathy woonde ik in september de voorstelling van haar recentste dichtbundel bij in het Museum van Deinze en de Leiestreek. De bundel bevat beeldgedichten bij schilderijen van bekende Leie-schilders zoals Emile Claus, Gustave Van de Woestyne, Frits van den Berghe, Valerius De Saedeleer, Albert Saverys, Hubert Malfait, Roger Raveel en anderen. Via het gedicht duik je als het ware het schilderij in. Hieronder vind je een voorbeeld.

Laatst kregen we een pakketje in de brievenbus met de dichtbundels Dooitijd en Alja. In het pakket zat ook Het derde leven van Stijn Streuvels waarvan je hieronder mijn lezing van de tekst kunt lezen.

Het derde leven van Stijn Streuvels

Het derde leven van Stijn Streuvels is geschreven door Ludo Simons, de man van Leentje Vandemeulebroecke én ondermeer voormalig directeur van het Letterenhuis en de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience in Antwerpen een groot kenner van Streuvels en nog veel meer. De tekst is de neerslag van een lezing die Ludo Simons hield aan de Universiteit Antwerpen over de waarderingsgeschiedenis van Stijn Streuvels en werd gepucliceerd in 1994 naar aanleiding van de heropening van het Lijsternest als Streuvelsmuseum en schrijversresidentie.

Zo’n persoonlijk gebaar maakt het boek extra bijzonder, maar nog belangrijker is wat de lezing zelf biedt. Ludo Simmons schetst niet zomaar een biografisch portret. Hij onderzoekt hoe men in de loop van de tijd naar Streuvels heeft gekeken en plaatst zijn werk in een bredere literaire context.

De titel verwijst naar de manier waarop de Streuvels in de loop van meer dan een eeuw is gelezen en herdacht. Zijn eerste leven is dat van de auteur zelf. Het ontstaan van zijn oeuvre, zijn directe invloed, zijn plaats in het literaire veld en de manier waarop tijdgenoten hem als levende schrijver ervoeren. Het tweede leven omvat de receptie van Streuvels tussen pakweg 1900 en 1980: eerst door zijn eigen tijdgenoten, later door critici en academici van de naoorlogse generatie. In die lange periode probeerden zij zijn werk te plaatsen binnen de toen geldende literaire normen en stromingen. Het derde leven, waar de lezing van Ludo Simons zich expliciet op richt, vormt een hedendaagse herwaardering: een nieuwe, onbevangen blik die voorbij die verstarde oordelen probeert te kijken.

Ludo Simmons kaart een aantal hardnekkige clichés aan. Vooral de kritiek van Hedwig Speliers en Marcel Janssens krijgt de nodige nuance. Zij droegen, elk op hun manier, bij aan een beeldvorming die Streuvels steeds vaker herleidde tot clichés en simplificaties. Hierdoor kantelde het beeld geleidelijk en raakte het hardnekkige etiket van “streekschrijver” of “verouderd auteur” stevig verankerd.

Hedwig Speliers stelde dat Streuvels gevangen bleef in een “voorbij-sociologische realiteit”. Het archaïsch boerenleven dat weinig relevant zou zijn voor moderne lezers, te taai, te dialectisch, te weinig psychologische of metafysische diepgang. De interpretatie was, zoals Ludo Simons argumenteert, echter selectief. Speliers negeerde werken die juist rijk zijn aan perspectief en symboliek. Het Memoriaal van Streuvels (autobiografische dagboeken en notities), de briefwisseling en de ontwikkeling die Streuvels doormaakte, worden grotendeels genegeerd. Zijn kritiek vertrok immers vanuit het modernistische waardesysteem dat sinds de jaren ’60 dominant was en dat realistisch-naturalistische auteurs als achterhaald beschouwde. Het oordeel stond vooraf vast en het bewijs moest volgen.

Ook Marcel Janssens, in zijn essay Het is zo stil rond Streuvels, ziet vooral verval. Een auteur die niet meer aansloot bij de moderniteit, te verhalend, te weinig stedelijke thema’s. De analyse was echter te eng, te zeer gericht op een bepaald type modernisme, waardoor niet werd gezien hoe Streuvels op zijn eigen manier vernieuwend was — in taal, ritme, zintuiglijkheid en tijdservaring.

Ludo Simons pleit niet voor een kritiekloze heiligverklaring, maar voor een eerlijke, genuanceerde lezing. Met die blik krijg je een beeld van Stijn Streuvels dat complexer, internationaler, gevoeliger en "moderner" is dan zijn reputatie doet vermoeden.

De lezing van Het derde leven van Stijn Streuvels laat duidelijk zien hoe Streuvels functioneerde binnen een breed literair netwerk. Vooral via de uitgebreide correspondentie met Emmanuel de Bom blijkt dat hij niet in isolatie schreef, maar voortdurend in dialoog stond met tijdgenoten. De Bom, een sleutelfiguur in het Vlaamse literaire veld, speelde een belangrijke rol bij de introductie van Streuvels in de literaire wereld van die tijd. De briefwisseling toont niet alleen de praktische kant van het schrijverschap — publicatiemogelijkheden, advies, contacten — maar ook hoe Streuvels zich positioneerde, welke auteurs hem inspireerden, en hoe hij reageerde op het literaire klimaat van zijn tijd. Ook wordt dieper ingegaan op uitgeversinitiatieven zoals De Vlaamsche Bibliotheek van Emmanuel de Bom. Een poging om herkenbare Nederlandstalige literatuur uit Vlaanderen zichtbaar en bereikbaar te maken. Deze context bood Streuvels de mogelijkheid om zijn stem in een bredere beweging te situeren. Streuvels was een schrijver die actief deel uitmaakte van een gemeenschap van lezers, schrijvers en uitgevers, en die via die netwerken zijn stem verder kon ontwikkelen en verspreiden. Iets wat vaak onderschat wordt in latere kritiek of in het vastgekleefde beeld van hem als “alleen een streekschrijver”. Meer over Emmanuel de Bom en zijn band met Stijn Streuvels kan je vinden via:

• https://encyclopedievlaamsebeweging.be/nl/de-bom-emmanuel

• https://letterenhuis.be/nl/content/met-mijn-beide-handen-bied-ik-u-mijn-hartelijke-vriendschap

Wie al eens in het Lijsternest in Ingooigem is geweest en daar de bibliotheek van Streuvels heeft bekeken, weet dat de schrijver een zeer brede literaire kennis had. Dat blijkt ook uit het Memoriaal, waarin hij nauwgezet noteerde wat hij las, welke auteurs hem bezighielden en hoe die lectuur mee zijn denkwereld vormde. Uit die notities blijkt dat hij zich verdiepte in klassieke én moderne wereldliteratuur.

Hij volgde dus niet alleen wat er in zijn eigen taalgebied gebeurde, maar ook wat internationaal vernieuwend of baanbrekend was. Een bijzonder mooi voorbeeld hiervan is Virginia Woolf. Hij las haar werk met grote bewondering en tegelijk betreurde hij deze (te) late ontdekking. In zijn aantekeningen omschrijft hij haar als een echte revelatie en betreurt dat hij haar te laat heeft leren kennen. Hij beschrijft hoe zij anders keek naar het uitwendige en meer aandacht schonk aan de inwendige gedachtengang.

Verder wordt duidelijk hoe Streuvels zich ontwikkelde door een combinatie van contacten, lectuur en correspondentie. Hij leest, reageert, bevraagt en wordt bevraagd. Brieven met collega-schrijvers, gesprekken met uitgevers, ontmoetingen met kunstenaars,... Het wordt allemaal zichtbaar als een netwerk waarin hij zijn plaats zoekt en scherper definieert. Niet als geïsoleerde boerenschrijver ver van de stad, het simplistische etiket wordt hier effectief ontkracht, maar als iemand die via dialogen met anderen zijn eigen project en taal steeds bewuster vormgaf.

Het maakt Het derde leven van Stijn Streuvels zoveel meer dan een gelegenheidstekst voor een museumheropening. Ludo Simmons pretendeert niet de ultieme interpretatie van Streuvels te geven. Hij verduidelijkt waarom Streuvels in het literaire debat soms naar de achtergrond verdween, maar ook waarom hij het verdient opnieuw naar voren te komen. Hij vraagt vooral dat we het werk opnieuw ter hand nemen, voorbij de clichés en etiketten kijken. Wie Streuvels vandaag wil begrijpen, moet hem opnieuw lezen, zonder vooroordelen en zonder het gemak van tweedehandsoordelen.