De draaischijf (2022) Tom lanoye

Recensie

Tom Lanoye voegt zich met dit boek in een traditie van Vlaamse schrijvers die collaboratie en de Tweede Wereldoorlog thematiseren zoals Erwin Mortier met “Marcel”, Jeroen Olyslaegers met “Wil”, Stefan Hertmans met “De opgang” en Hugo Claus met "Het verdriet van België".

Tom Lanoye noemt zijn boek een "alleenspraak van een verzonnen personage", waarmee hij benadrukt dat niet alle gebeurtenissen historisch accuraat zijn. Wie dus op zoek is naar een traditionele historische roman zal hier rekening me moeten houden. Anderzijds geeft dit literaire kader hem de vrijheid om historische werkelijkheid en fictieve interpretatie te verweven. Alex Desmedt, het hoofdpersonage, wordt hierdoor een complexe spiegel van de tijd, in plaats van een volledig historische figuur. Het boek biedt een diepgaande verkenning van morele ambiguïteit en collaboratie. Lanoye legt niet alleen de nadruk op Alex’ persoonlijke keuzes, maar plaatst die in een breder kader van historische noodzaak en artistieke overlevingsdrang. Alex’ relatie met zijn Joodse vrouw Lea, zijn collaborerende broer Rik, en zijn liefde voor theater, maken hem tot een gelaagd personage.

De titel "De draaischijf" verwijst zowel naar het toneelmechanisme dat decorwisselingen mogelijk maakt als naar de wispelturige omstandigheden waarin Alex zich bevindt. Net zoals een draaischijf constant verandert, worden Alex’ leven en de historische context gedomineerd door snelle verschuivingen in macht en moraliteit.

Een bijzonder krachtige scène is Lea’s uiteindelijke spiegel naar Alex, waarin ze hem beschuldigt van medeplichtigheid aan haar ondergang. Dit benadrukt hoe individuen gevangen kunnen raken in hun eigen blinde vlekken, terwijl ze proberen te navigeren door een complexe wereld van schuld en onschuld.

Het boek dwingt de lezer om na te denken over morele keuzes in extreme omstandigheden. Het werpt ook actuele vragen op over hoe we omgaan met schuld en verzoening in een post-conflict samenleving. De rauwe beschrijvingen van repressie, zoals Alex’ opsluiting in de Zoo, zijn een schrijnende herinnering aan de dunne lijn tussen gerechtigheid en wraak.

De draaischijf is een literair en historisch rijk werk dat de lezer uitdaagt met complexe personages en scherpe morele vragen. Het is niet alleen een reflectie op een donkere periode in de geschiedenis, maar ook een ode aan de veerkracht en tragiek van kunst in tijden van chaos.

Inhoud

We maken kennis op "Het Schoonselhof" met het hoofdpersonage Alex Desmedt. Hij is dood, alleen, vergeten. Het Schoonselhof is de bekende Antwerpse begraafplaats die hier niet alleen dienstdoet als een fysieke locatie, maar ook als een symbolische ingang naar het verhaal. De anonieme begrafenis van Alex zal zijn uiteindelijke mislukking benadrukken om blijvende sporen na te laten, ondanks zijn pogingen om zichzelf en zijn omgeving te overstijgen. Alex Desmedt blikt vanuit zijn anonieme graf nog één keer terug op zijn leven. Dit perspectief biedt een intieme en introspectieve blik op Alex’ herinneringen en de gebeurtenissen die hem gevormd hebben.

Door deze herinneringen schetst Lanoye aanvankelijk een beeld van het Antwerpen van voor de Tweede Wereldoorlog, een stad die bruist van het culturele leven, maar waarin ook al de politieke en sociale spanningen voelbaar zijn die de oorlog zullen voorafgaan. Dit tijdperk wordt gekenmerkt door een complex samenspel van hoop, vooruitgang, economische ongelijkheid, en de opkomst van extremistische ideologieën. Via Alex’ herinneringen leren we over zijn persoonlijke en professionele leven, zijn ambities in de culturele sector, en de keuzes die hij maakt onder invloed van de veranderende maatschappelijke context.

Jacob Lodewijk Gerard baron Walschap (Londerzeel, 9 juli 1898 – Antwerpen, 25 oktober 1989)

Via het hoofdpersonage maken we kennis met tal van historische figuren en culturele stromingen. Hierdoor ontstaat een rijk en gelaagd beeld van het culturele en politieke leven in het vooroorlogse Antwerpen. Alex’ ontmoeting met Gerard Walschap, een belangrijke Vlaamse schrijver en criticus van het katholieke establishment, biedt een venster op de spanningen tussen de vooruitstrevende, meer vrijdenkende schrijvers en de conservatieve krachten in Vlaanderen. Walschap waarschuwt Alex voor figuren als Cyriel Verschaeve, een priester-dichter die het Vlaamse nationalisme en een sterk katholiek gedachtegoed propageerde, en later collaborateur werd tijdens de oorlog. Deze waarschuwing legt de latente politieke polarisatie bloot die de periode kenmerkte en waarvan de gevolgen verstrekkend waren, zeker in de context van de Tweede Wereldoorlog.

De figuur van Paul van Ostaijen wordt door Lanoye uitgebreid belicht, waarbij zowel diens avant-gardistische werk als zijn tragische levensloop, "Zot Polleke" centraal staan. Van Ostaijen, een baanbrekende dichter die vernieuwend werkte met taal en typografie, is een symbool van de artistieke revolutie van het interbellum. Zijn vroege dood en zijn grafmonument, ontworpen door de kunstenaar Floris Jespers, worden in het verhaal beschreven.

Het grafmonument zelf, een opvallend modernistisch werk, weerspiegelt de artistieke vernieuwingsdrang die Van Ostaijen belichaamde. Alex’ reflecties op Van Ostaijen laten niet alleen zijn bewondering zien, maar ook zijn verlangen naar een blijvende culturele impact.

Portret van de politicus Camille Huysmans (Isidoor Opsomer)

Camiel Huysmans, de legendarische Antwerpse burgemeester en sociaal-democraat, speelt een prominente rol in de herinneringen van Alex. Als "de burgemeester der burgemeesters" wordt Huysmans voorgesteld als een politiek zwaargewicht en een cruciale figuur in het Antwerpse leven. Zijn verschijning in de vooroorlogse context is een voorbode van zijn latere rol in de keuzes die Alex en andere personages zullen moeten maken tijdens en na de oorlog. Huysmans belichaamt de progressieve idealen van zijn tijd, maar ook de complexiteit van de politiek waarin idealisme vaak botst met pragmatisme.

Lanoye schildert hiermee niet alleen een portret van een stad in een turbulente tijd, maar ook van een generatie kunstenaars, politici en burgers die worstelen met de grote vragen van hun tijd: vooruitgang versus conservatisme, engagement versus neutraliteit, en de keuzes die deze spanningen afdwingen. Via Alex’ herinneringen zien we hoe deze historische figuren en gebeurtenissen niet alleen de stad, maar ook zijn persoonlijke leven beïnvloeden.

Alex beschrijft hoe zijn benoeming tot directeur van de prestigieuze Bourla Schouwburg een hoogtepunt markeert in zijn carrière en toont zijn ambitie om een centrale rol te spelen in het culturele leven van Antwerpen. Maar zijn succes wekt jaloezie en weerstand op, en zijn tegenstanders – een samenspel van conservatieven en politieke rivalen – weten hem al snel uit deze positie te verdrijven. De beschrijving van deze machtsstrijd laat zien hoe persoonlijke en politieke belangen verweven raken en hoe idealen vaak het onderspit delven. Na dit verlies richt Alex samen met zijn vrouw Lea, van Joodse afkomst, hun eigen theatergezelschap op: Compagnie Desmedt. Dit initiatief is een daad van veerkracht en creativiteit in een tijd waarin de maatschappelijke spanningen steeds verder oplopen. Ze betrekken een leegstaande schouwburg in de Arenbergstraat en Alex gaat een lening aan met zijn eigen huis als onderpand. Er is geen weg terug.

Een belangrijke spanning in dit deel is de relatie tussen Alex en zijn broer Rik, een succesvolle muzikant met sympathieën voor de nazi-ideologie. De broer vertegenwoordigt een andere morele en politieke keuze binnen dezelfde familie, wat de verdeeldheid van die tijd benadrukt. Lea’s Joodse afkomst leidt tot scherpe confrontaties, zoals een incident in een restaurant waar de verschillen tussen Alex en zijn broer pijnlijk zichtbaar worden. Zoals bij zovelen in die tijd zorgt ideologische overtuiging voor hoogspanning.

Ondanks de groeiende druk blijven Alex en Lea onverstoorbaar en misschien wel tegen beter weten in werken aan hun droom. Hun keuze om theaterstukken met een sterke boodschap te spelen, weerspiegelt hun geloof in de kracht van kunst als tegenwicht tegen onrecht en onderdrukking. Zo spelen ze Pygmalion van George Bernard Shaw en Voor elk wat wils van Shakespeare, waarin thema’s als sociale mobiliteit en menselijke waardigheid centraal staan – thema’s die ook resoneren met hun eigen strijd in een onrechtvaardige samenleving. Maar de dreiging van de oorlog hangt steeds zwaarder over hun leven. De opkomst van het nazisme, de toenemende vijandigheid jegens Joden, en latente oorlogsdreiging worden als een onafwendbare schaduw over het verhaal gelegd.

Alex en Lea als vechten voor hun droom, die weigeren zich neer te leggen bij de omstandigheden. Toch is duidelijk dat hun inspanningen, hoe heroïsch ook, botsen tegen de krachten die Europa overspoelen. Ze werken keihard.

En toen werd het oorlog.

Alex en Lea slaan samen met vele anderen op de vlucht wanneer de Duitse bezetter België binnenvalt. Hun vlucht is zowel een poging om aan de chaos en dreiging van de oorlog te ontsnappen, als een bescherming tegen de specifieke gevaren waarmee ze geconfronteerd worden. Lea vanwege haar Joodse afkomst en Alex als publieke figuur.. De zin “Zien vluchten doet vluchten” benadrukt de paniek en collectieve angst die in die tijd door het land trok. Hun vlucht leidt hen naar de Côte d'Azur, een toevluchtsoord voor velen, maar ook een plek van onzekerheid en verlamming: ze weten niet wat de toekomst brengt of wat ze moeten doen. Het is Rik, de broer van Alex, die hen overtuigt om terug te keren naar Antwerpen. Rik, met zijn nauwe banden met de bezetter en zijn groeiende rol binnen het collaborerende culturele establishment, weet Alex te verleiden met de belofte van een nieuwe kans. Rik presenteert dit niet alleen als een persoonlijke redding, maar ook als een manier om “het theater te redden” – een moreel dilemma dat Alex diep raakt.

Bij hun terugkeer krijgt Alex opnieuw de functie van directeur van de Bourla Schouwburg, maar ditmaal onder toezicht van de Duitse bezetter. De hernieuwde positie komt met een prijs. Alex wordt een pion in het propagandaspel van de nazi’s. Voor Lea is er geen plaats meer in deze nieuwe realiteit. Haar Joodse afkomst maakt haar een doelwit en verhindert haar om deel te nemen aan het theaterleven. Ook Sol, een trouwe medewerker en artistieke bondgenoot, wordt uitgesloten vanwege zijn afkomst. Dit verlies van zijn naaste medewerkers en geliefden markeert het morele en emotionele verval van Alex. Via Alex zijn we getuige hoe de oorlog mensen dwingt tot keuzes die onmogelijk lijken: vechten, vluchten, of buigen voor de omstandigheden. Hij raakt steeds verder verwijderd van zijn idealen en de mensen die hem dierbaar zijn, terwijl hij zichzelf probeert te rechtvaardigen met het idee dat hij het theater “voor het algemeen belang” in stand houdt. Hij trekt zich terug in zijn schouwburg terwijl het onbehagen buiten steeds verder toeneemt.

De duisternis van de oorlogstijd wordt volledig voelbaar in de levens van Alex, Lea, en hun omgeving. Beiden maken van dichtbij het bombardement op Mortsel (5 april 1943) mee. De aanval, uitgevoerd door de geallieerden, vernietigde een groot deel van de stad en eiste honderden burgerslachtoffers, waaronder veel kinderen. Alex, samen met leden van zijn toneelgezelschap, besluit te helpen bij de reddingsacties. Ook Lea biedt hulp, ondanks haar kwetsbare positie als Joodse vrouw. De gruwelijke aanblik van de verwoesting maakt een diepe indruk. De massabegrafenis dompelt de stad in diepe rouw. Oorlog is niet leuzes scanderen en met vlaggen zwaaien. Oorlog is dood en vernietiging.

Welke rol speelt cultuur op zulke dramatische momenten? In de Bourla Schouwburg kiezen Alex en zijn gezelschap ervoor om Antigone van Sophocles op te voeren. Dit stuk, met zijn thema’s van verzet tegen onrecht, individuele verantwoordelijkheid en de spanningen tussen menselijk en goddelijk recht, heeft een diepe symbolische waarde in het verhaal. Het trekt veel publiek en biedt troost in een tijd van onzekerheid en morele verwarring. Voor Alex lijkt dit moment een manier om zijn idealen enigszins te behouden, ondanks de collaboratieve schaduw die boven zijn werk hangt.

Voor Lea, die van theater haar leven had gemaakt, is het onvermogen om te acteren een groot verlies. Haar Joodse achtergrond sluit haar volledig uit van het openbare leven. Haar wandelingen door de stad zijn een poging om betekenis te vinden in een wereld die haar letterlijk en figuurlijk uitsluit. Haar woorden, “Ik ben niets meer. Ik beteken niets meer,” onderstrepen haar groeiende wanhoop en vervreemding. Zelfs gewoon wandelen houdt een risico in.

Het tegenovergestelde van Lea vinden we bij Alex’ broer Rik. Hij vormt als het ware de personificatie van collaboratie en moreel verval. Hij sluit zich openlijk aan bij SS-Vlaanderen en draagt met trots zijn uniform, een symbool van zijn volledige overgave aan de nazi-ideologie. Heeft Rik deelgenomen aan de zogenaamde “Antwerpse Kristallnacht”? Na een opzwepende vertoning van de antisemitische film “Der ewige Jude” in cinema Rex worden Joodse winkels en bezittingen vernield, een dieptepunt voor de stad.

Alex twijfelt en hoopt dat zijn broer er niet bij was. Hoe dan ook zijn openlijke collaboratie werpt een zware schaduw over hem. Hoewel Alex vooral gericht is op het beschermen van Lea en het in stand houden van zijn theater, straalt Riks gedrag op hem af. Dit maakt zijn positie steeds moeilijker en zijn moraliteit steeds troebeler. Via Rik wordt hij geassocieerd met beruchte collaborateurs zoals Reimond Tollenaere, Staf De Clercq, en August Borms.

De oorlog grijpt op elk aspect van het leven in. Alex wordt getipt over een op handen zijnde deportatie en net op dat moment is Lea weer op wandel. Alex start samen met zijn broer Rik een dramatische zoektocht. Ze worden geconfronteerd met de angstaanjagende realiteit. De verhuiswagens, zogenaamd bedoeld voor de Arbeidseinsatz (verplichte tewerkstelling in Duitsland), vervoeren Joden naar kazerne Dossin in Mechelen. Vanaf daar worden ze verder gedeporteerd naar vernietigingskampen zoals Auschwitz. Deze confrontatie benadrukt de grimmigheid van Lea’s situatie en het risico dat zij loopt. Hoewel Alex wanhopig probeert haar te beschermen, wordt duidelijk hoe weinig controle hij heeft over de situatie. Ze vinden Lea nergens. Hopeloos komt hij terug thuis waar Lea is, van niets bewust.

Het toneelgezelschap van Alex Desmedt wordt uitgenodigd om naar Den Haag te komen om een opvoering van Faust van Goethe voor te bereiden. Deze uitnodiging, hoewel ogenschijnlijk een eerbetoon aan hun artistieke werk, is in werkelijkheid een onderdeel van het propagandaspel van de bezetter. De keuze voor Faust is veelzeggend. Het verhaal van Goethes Faust, waarin de hoofdpersoon een pact sluit met de duivel in ruil voor macht en kennis, resoneert sterk met Alex’ eigen situatie. Hij balanceert voortdurend tussen het handhaven van zijn artistieke idealen en de onvermijdelijke compromissen die hij moet sluiten om zijn toneelgezelschap en persoonlijke relaties te beschermen. Net als Faust dreigt hij zijn ziel te verkopen, zij het niet voor persoonlijke macht, maar voor het voortbestaan van wat hij waardevol acht.

Den Haag, als administratief centrum van de Duitse bezetting in Nederland, speelt een beladen rol in het verhaal. De uitnodiging lijkt een kans voor Alex om zijn gezelschap internationaal te profileren, maar het roept ook vragen op over de prijs die hiervoor betaald moet worden. Lanoye schildert Den Haag als een stad waar kunst en politiek onontkoombaar met elkaar verweven zijn.

Lea, die als Joodse vrouw al uit het theaterleven is verbannen, staat volledig buiten deze onderneming. Haar afwezigheid wordt des te schrijnender naarmate Alex dieper verstrikt raakt in het netwerk van de bezetter. Het contrast tussen Alex’ zichtbare positie en Lea’s onzichtbaarheid maakt duidelijk hoe de oorlog niet alleen levens bedreigt, maar ook de fundamenten van menselijke relaties aantast.

Het bezoek ontaardt wanneer de bezetter steeds openlijker eisen begint te stellen aan de artistieke inhoud van de voorstelling. Alex en zijn gezelschap worden gedwongen zich aan te passen, wat leidt tot interne spanningen en een toenemende vervreemding van de oorspronkelijke artistieke intentie.

Voor Alex betekent dit niet alleen een artistieke maar ook een morele nederlaag. Zijn idealen, zoals de autonomie van kunst en het bieden van troost aan het publiek, worden onhoudbaar in het licht van de compromissen die hij moet sluiten. Het gezelschap keert uiteindelijk terug naar Antwerpen, moreel uitgeput en verdeeld. Het bezoek aan Den Haag markeert een dieptepunt voor Alex: hij beseft dat zijn pogingen om zijn gezelschap te redden hem steeds verder in het kamp van de collaboratie hebben getrokken, zonder dat hij zijn geliefden zoals Lea daadwerkelijk heeft kunnen beschermen.

Na jaren van Duitse bezetting wordt Antwerpen in september 1944 bevrijd door geallieerde troepen. De bevrijding brengt een einde aan de bezetting, maar ook een golf van chaos, woede en vergelding. De stad wordt een toneel van feestelijkheden, maar ook van harde afrekeningen met vermeende en echte collaborateurs. Voor Alex Desmedt, die ondanks zijn artistieke bedoelingen steeds dieper verstrikt is geraakt in collaboratie, heeft de bevrijding geen verlossing gebracht. In plaats daarvan wordt hij geconfronteerd met de woede van zijn stadsgenoten.

Een van de meest symbolische en vernederende episodes is Alex’ gevangenschap in de Antwerpse Zoo. Deze praktijk, waarbij collaborateurs en andere verdachte personen werden opgesloten en soms publiekelijk tentoongesteld, was niet uniek voor Antwerpen maar kenmerkend voor de spontane repressie in bevrijd Europa. Het opsluiten van mensen in dierentuinkooien had een sterk symbolische en vernederende lading: het degradeerde de gevangenen tot minder dan menselijke wezens in de ogen van het publiek.

Tegelijkertijd wordt Rik, Alex' collaborerende broer, gedood. Rik was een openlijke aanhanger van de nazi-ideologie en een actieve collaborateur, waardoor hij een veel directer doelwit van vergelding was. Zijn dood markeert een brutaal einde aan zijn reis als overtuigd lid van het bezettingsapparaat, maar het laat ook zien hoe hard en meedogenloos de repressie kon zijn.

Na zijn vernederende gevangenschap in de Zoo wordt Alex uiteindelijk vrijgelaten. Dit is geen overwinning, maar een kans om opnieuw te beginnen in een wereld die totaal veranderd is.

Alex besluit na de bevrijding van Antwerpen naar Parijs uit te wijken, gedreven door angst voor de repressie en een mogelijke juridische straf. Zijn vlucht weerspiegelt niet alleen zijn persoonlijke angst, maar ook de algehele onzekerheid van de tijd. Terwijl anderen snel de kant van de bevrijders kiezen en hun betrokkenheid bij de bezetter proberen te verdoezelen, wordt Alex opnieuw een symbool van een grijs gebied: hij is geen overtuigde collaborateur, maar wel iemand die compromissen heeft gesloten om zijn theater te beschermen.

Ondertussen blijft Antwerpen lijden onder de oorlog, zelfs na de bevrijding. De stad wordt getroffen door de inslagen van V1- en V2-bommen, die grote schade aanrichten. De Boerentoren wordt geraakt, en de vernietiging van cinema Rex leidt tot honderden doden, waaronder veel burgers en kinderen. Lanoye gebruikt deze gebeurtenissen om de langdurige impact van de oorlog op Antwerpen te tonen en om te benadrukken hoe vrede niet meteen veiligheid of herstel brengt.

Uiteindelijk besluit Alex toch terug te keren naar Antwerpen, ondanks de risico’s. Hij wordt gearresteerd en ondervraagd vanwege zijn activiteiten tijdens de bezetting. De dreiging van een proces hangt zwaar boven hem, vooral omdat hij zichzelf niet als een collaborateur ziet, maar als iemand die probeerde te overleven en zijn geliefden te beschermen.

Tijdens het proces wordt Alex geconfronteerd met wat hij ziet als een scheve balans in de manier waarop mensen verantwoordelijk worden gehouden. Hij voelt dat hij te zwaar wordt aangepakt, terwijl echte overtuigde collaborateurs en prominente nazi-sympathisanten vaak wegkomen met lichtere straffen of zelfs helemaal niet worden vervolgd. Lanoye benadrukt hiermee de willekeur en hypocrisie van de repressieperiode, waarin persoonlijke en politieke connecties vaak zwaarder wogen dan daadwerkelijke schuld.

Tot Alex’ opluchting wordt hij uiteindelijk vrijgesproken, een uitkomst die deels lijkt voort te komen uit gebrek aan overtuigend bewijs en deels uit de ambivalentie van zijn daden. Ondanks de vrijspraak is zijn reputatie onherstelbaar beschadigd. Zijn carrière in Antwerpen ligt in puin, en de stad voelt niet langer als een plek waar hij een toekomst kan opbouwen.

Na zijn vrijspraak besluiten Alex en Lea Antwerpen definitief te verlaten en zich in Den Haag te vestigen. Deze keuze markeert niet alleen een geografische, maar ook een symbolische afstand van hun verleden. Den Haag biedt een kans op een nieuw begin, maar hun vlucht benadrukt ook hoe de littekens van de oorlog hen blijven achtervolgen. Lea en Alex blijven gebroken figuren, getekend door verlies, schuld en de morele ambiguïteit van hun keuzes.

In Den Haag probeert Alex aanvankelijk het toneel en zijn verleden achter zich te laten. Lea groeit daarentegen uit tot een gevierde actrice. Haar talent, charisma en doorzettingsvermogen maken haar een ster in het theater, maar het succes brengt geen echte rust. Haar obsessie met het verleden, vooral de Holocaust en de gruwelen die haar Joodse gemeenschap heeft doorgemaakt, blijft haar achtervolgen. Dit onderzoek naar de Holocaust, haar geschiedenis en de verloren levens van haar familieleden wordt een constante herinnering aan de trauma’s van de oorlog.

Alex daarentegen probeert in de luwte te leven als huisman, een scherpe breuk met zijn ooit ambitieuze rol als theaterdirecteur. Zijn poging om zich terug te trekken van de wereld is echter niet blijvend. Na verloop van tijd kan hij de aantrekkingskracht van het toneel niet weerstaan. Hij begint opnieuw met acteren, wat uiteindelijk leidt tot een terugkeer als directeur. Het theater blijft voor Alex een toevluchtsoord, maar ook een arena waarin de spanningen van zijn verleden en de tijdsgeest hem inhalen.

De turbulente jaren ’60 vormen het decor voor de climax van het verhaal. De idealen van de nieuwe generatie, zoals vrijheid, gelijkheid en kritiek op de oudere generaties, botsen met Alex’ wereldbeeld en verleden. Dit conflict bereikt een hoogtepunt tijdens de opvoering van "De Kersentuin" van Tsjechov, een stuk dat draait om verlies, verandering en het einde van een tijdperk. Het symboliseert ook Alex’ eigen vervreemding en de onvermijdelijkheid van verandering.

Tijdens de première wordt Lea op het podium besmeurd met tomaten door jonge betogers, een daad van verzet tegen wat zij zien als een symbool van een ouderwetse, door schuld beladen generatie. Het incident raakt Lea diep en benadrukt de kloof tussen haar en de nieuwe tijdsgeest. Voor Alex is het ook een confronterende gebeurtenis: hij wordt geconfronteerd met het falen van zijn pogingen om een nieuwe start te maken.

Na de tumultueuze première houdt Lea Alex een spiegel voor. Ze beschuldigt hem ervan haar meegetrokken te hebben in zijn eigen val en zijn schuld niet onder ogen te hebben gezien. Lea’s woorden snijden diep: Alex wordt gedwongen te erkennen dat zijn keuzes, hoe goedbedoeld ook, zowel zijn eigen leven als dat van Lea hebben beschadigd. Deze confrontatie markeert een emotioneel keerpunt voor Alex, die nooit volledig in het reine is gekomen met zijn rol in de oorlog en zijn compromisvolle bestaan daarna.

Kort na de confrontatie overlijdt Lea. Haar dood is een diep verlies voor Alex en markeert het einde van hun gezamenlijke reis, vol liefde, schuld en conflict. Lea’s overlijden laat Alex achter met een pijnlijk besef van zijn eigen verantwoordelijkheid en de onmogelijkheid om het verleden echt achter zich te laten.

Na Lea’s dood keert Alex terug naar Antwerpen, de stad die hij ooit achterliet. Hier slijt hij een eenzaam bestaan als oude man, getekend door de herinneringen aan zijn leven en de keuzes die hij heeft gemaakt. Antwerpen, de stad van zijn jeugd en carrière, is niet langer een plek van hoop of creativiteit, maar een symbolische gevangenis van zijn verleden.

Het einde van het verhaal benadrukt de tragiek van Alex Desmedt: hij is een man die zichzelf nooit volledig kan verlossen van zijn verleden, ondanks zijn pogingen om opnieuw te beginnen. Zijn leven is een zwanenzang, een laatste melancholische uiting van een mislukte poging om betekenis te vinden in een wereld die door oorlog, schuld en persoonlijke fouten is verscheurd. Lanoye laat zien hoe oorlog niet alleen levens vernietigt, maar ook blijvende littekens achterlaat op degenen die proberen verder te leven.

Door de spiegeling van de toneelstukken waarmee Alex en Lea zich bezighouden (zoals De Kersentuin en Faust) met hun persoonlijke worstelingen, versterkt Lanoye de thematiek van verlies, morele dubbelzinnigheid en de onontkoombare invloed van de geschiedenis. Alex’ eenzame oude dag in Antwerpen is het uiteindelijke bewijs dat het verleden nooit echt voorbij is, en dat de keuzes die mensen maken in extreme omstandigheden hen voor altijd blijven achtervolgen.