Siddartha (1922) Herman Hesse

Herman Hesse (1877–1962) was een Duits-Zwitsers schrijver en denker die bekendstaat om zijn diepzinnige romans over persoonlijke ontwikkeling, innerlijke strijd en spiritualiteit. Zijn werk wordt sterk beïnvloed door zijn eigen levensloop, die gekenmerkt werd door periodes van psychische crisis, isolement en een intensieve zoektocht naar zin en harmonie in het bestaan.

Hesse groeide op in een streng christelijk missionarisgezin met een grote belangstelling voor India en Oosterse religies. Al op jonge leeftijd worstelde hij met de dogmatische religieuze opvoeding die hij kreeg. Hij voelde zich aangetrokken tot kunst, poëzie en filosofie, maar ervoer ook een diepe innerlijke onrust. In zijn latere leven zou hij meerdere keren psychisch instorten, waarna hij zichzelf telkens opnieuw probeerde te hervinden. Die persoonlijke zoektocht werd een belangrijk thema in zijn romans.

“Siddhartha” (1922) schreef Hesse na een periode van zware persoonlijke crisis en spirituele heroriëntatie. Rond die tijd raakte hij sterk geïnteresseerd in boeddhisme, hindoeïsme en andere Oosterse levensbeschouwingen. Hij reisde kort naar India, las werken over Oosterse filosofie en wilde zich verdiepen in wat het betekent om los te komen van ego, verlangens en rationele controle – iets wat hem in zijn eigen leven had beziggehouden.

Het boek is dan ook geen historische of religieuze weergave van het boeddhisme, maar een symbolisch en filosofisch verhaal over een innerlijke reis. Het hoofdpersonage, Siddhartha, is op zoek naar verlichting, maar komt er gaandeweg achter dat geen enkele leer, geen enkele goeroe of traditie de waarheid in zich draagt. Echte wijsheid – zo maakt Hesse duidelijk – ontstaat pas wanneer iemand zelf ervaart, lijdt, liefheeft, faalt en opnieuw leert beginnen.

De roman is dus een spirituele Bildungsroman, die de ontwikkeling van een individu beschrijft van intellectuele overmoed naar nederige eenheid met het leven. Het thema van individuele ervaring boven overgeleverde waarheid komt steeds terug in Hesses werk en is hier het duidelijkst aanwezig.

Hesse schreef Siddhartha als reflectie op zijn eigen zoektocht naar zingeving, als een literaire uitdrukking van de overtuiging dat het pad naar innerlijke vrede niet te vinden is via anderen, maar alleen via het eigen, diep doorleefde leven.

Samenvatting en thematische bespreking

Siddhartha is de zoon van een Brahmaan en groeit op aan een hof, omringd door kennis, rituelen en welvaart. Hij is een intelligente en geliefde jongeman, maar voelt zich ondanks dit alles innerlijk leeg. Het geloof dat hem omringt, met zijn gebeden en heilige geschriften, geeft hem geen voldoening. Siddhartha is op zoek naar het Atman – het goddelijke dat in elk mens verborgen zit – maar de weg daarheen lijkt niet via geleerde kennis of via de verlangens van het ‘ik’ te lopen. Hij verlangt naar rust, vrede en het bereiken van Nirwana, maar voelt dat hij dit niet vindt in de manier van leven van zijn vader en zijn omgeving.

Op zoek naar een andere weg besluit hij samen met zijn vriend Govinda om zich aan te sluiten bij de Samana’s, een groep asceten die in soberheid en meditatie leven. Daar leert hij vasten, wachten en denken – vaardigheden die hem tijdelijk het ‘ik’ doen vergeten.

"Siddhartha had één enkel doel: leeg worden, leeg van dorst, leeg van verlangen, dromen, vreugde en verdriet – het Zelf laten sterven." (p.21)

Maar ook hier komt hij tot de conclusie dat deze weg hem niet naar het uiteindelijke inzicht brengt. Het onderdrukken van verlangens is slechts tijdelijk; steeds keren de driften en het ego terug. Wijsheid, beseft hij, kun je niet leren – je kunt haar alleen in jezelf ontdekken. Het zoeken zelf staat het vinden in de weg.

Wanneer Siddhartha en Govinda de Boeddha Gotama ontmoeten, is Siddhartha diep onder de indruk van diens vredevolle uitstraling. Toch besluit hij zich niet bij zijn leer aan te sluiten. Hij wil geen volgeling zijn, geen overnemer van waarheden, maar wil zélf tot inzicht komen – door eigen ervaring. Govinda blijft bij Gotama, Siddhartha gaat alleen verder.

Bij een rivier ontmoet hij de veerman Vasudeva, een eenvoudig man met een diepe innerlijke rust. Siddhartha voelt bewondering voor zijn manier van zijn: stil, luisterend, in harmonie met de rivier. Later zal Vasudeva zijn ware leermeester worden, maar eerst moet Siddhartha nog verder dwalen.

In de stad ontmoet hij Kamala, een rijke en elegante vrouw die hem de kunst van de liefde leert. Om met haar te kunnen zijn, leert Siddhartha het wereldse leven kennen. Hij wordt rijk, werkt als koopman voor Kamaswami, en raakt gewend aan luxe, macht en genot. Aanvankelijk beschouwt hij dit alles als een spel; hij is zich bewust dat het uiterlijke niets zegt over innerlijke vervulling. Hij blijft een buitenstaander, iemand die naar de 'kinds-mensen' kijkt – gewone mensen die leven voor bezit, eer, liefde en verdriet.

Toch raakt hij verstrikt. Zijn beoefende onthechting maakt plaats voor verlangen, verveling, arrogantie. De vaardigheden die hij als Samana verwierf – vasten, wachten, denken – verliest hij. Hij leeft meer en meer zoals de kinds-mensen die hij ooit kritisch observeerde. Hij drinkt, speelt, zoekt troost in lust en geld. Op een dag beseft hij: hij is zelf een kinds-mens geworden. Maar in tegenstelling tot hen kan hij nog steeds niet oprecht liefhebben. Hij verafschuwt zichzelf, vlucht het woud in en komt opnieuw bij de rivier.

In een moment van wanhoop wil hij zichzelf verdrinken, maar op de bodem hoort hij het woord “Om” – het symbool van eenheid en eeuwigheid. Hij beseft dat hij opnieuw kan beginnen, dat alle ervaringen onderdeel zijn van zijn pad. Niet door het ‘ik’ te ontkennen, maar door het volledig te doorleven, kan hij het overstijgen.

Na zijn innerlijke wedergeboorte besluit hij bij de rivier te blijven en gaat hij leven en werken met Vasudeva. De rivier wordt zijn leraar. Door te luisteren leert hij dat tijd niet lineair is, dat alles één is, dat vreugde en verdriet, leven en dood, zoeken en vinden gelijktijdig bestaan. Alles stroomt – en toch blijft het dezelfde rivier.

Zijn nieuwe rust wordt verstoord wanneer Kamala langskomt met hun zoon, Siddhartha jr., op weg naar het sterfbed van de Boeddha. Kamala wordt gebeten door een slang en sterft. Siddhartha blijft achter met zijn zoon, een verwende en opstandige jongen die zich verzet tegen het eenvoudige, stille leven van zijn vader. Siddhartha probeert hem op te voeden met geduld en liefde, maar de jongen vlucht weg.

Deze gebeurtenis raakt hem diep. Voor het eerst ervaart hij het verdriet van een vader. Hij beseft dat hij zijn zoon niet kon vasthouden, zoals hij zelf ooit zijn vader moest verlaten. Hij voelt een wond in zijn hart – een pijn die blijft, maar ook een bewijs dat hij oprecht heeft leren liefhebben. Hij voelt zich niet langer verheven boven de kinds-mensen; hij begrijpt hen, voelt met hen mee, leeft met hen mee.

Op een dag vertelt Siddhartha zijn hele verhaal aan Vasudeva, die hem vervolgens opnieuw naar de rivier laat luisteren. In het geluid van de rivier hoort Siddhartha alle stemmen van het leven, en hij begrijpt het Om volledig. Zijn ik lost op in het alomvattende. Vasudeva weet dat zijn taak erop zit en trekt zich terug in het woud, omringd door licht.

Wanneer Govinda hem weer opzoekt, herkent hij Siddhartha aanvankelijk niet. Siddhartha vertelt hem over zijn inzichten: dat het zoeken ophoudt als je leert zien dat Nirwana en Sansara geen tegenstellingen zijn, maar uitingen van dezelfde werkelijkheid. Dat woorden tekortschieten, omdat ze slechts één kant van de waarheid tonen. Dat liefde – het vermogen om één te zijn met alles – uiteindelijk de weg is.

Govinda begrijpt het niet met zijn hoofd, maar wanneer hij op verzoek van Siddhartha een kus op diens voorhoofd drukt, ervaart hij het met zijn hart. Hij ziet achter Siddhartha’s gezicht duizenden anderen, en herkent in zijn glimlach de lach van de verlichte: die van Vasudeva, die van de rivier, die van het leven zelf.