Vaders en zonen (1862) Ivan Toergenjev

In 1862 publiceerde Ivan Toergenjev Vaders en zonen, een roman opgehangen aan het idee dat het nieuwe zeer aantrekkelijk mag lijken, vooral als het wordt gezien door de ogen van de jeugd. In dit geval zijn dat Jevgeni Bazarov en zijn vriend Arkadi Kirsanov. De Russische literatuur kent vele fascinerende figuren zoals Raskolnikov van Dostojevski, Oblomov van Gontsjarov. Bazarov van Toergenjev past perfect in die rij. Elke keer je de titel op de rug van het boek leest, zie je en hoor je de gedreven idealist tekeer gaan.

E. V. Bazarov. getekend door Petr Mikhailovich Boklevsky

Jong vs oud

De twee vrienden zijn op vakantie bij de vader van Kirsanov en zijn broer Pawel Petrowitsj. Deze twee oudere heren zijn vastgelopen in hun levens, hebben hun idealen opzij gezet voor een burgerlijk en zelfgenoegzaam leven, koesteren hun welvaart. Ze zien dat het zo wel goed is, morgen is er weer een dag. De twee jonge mannen zijn ambitieus, het moet allemaal anders. Bazarow, de slimste en meest uitgesprokene van de twee studenten, krijgt al snel ruzie met de oudere heren. Bazarow noemt zich nihilist. Zijn vriend, de jonge Kirsanow definieert dat als volgt:

“Een nihilist, dat is iemand die niet buigt voor autoriteiten, iemand die geen principe zomaar op goed geloof aanneemt, hoe goed en eerbiedwaardig het ook moge zijn”.

Dit lijkt nog onschuldig, maar in een twistgesprek verderop in de roman wordt het al minder onschuldig. Pawel Petrowitsj vat het doel van het nihilisme als volgt samen:

“Dus het nihilisme moet alle lijden uit de wereld helpen en u bent onze bevrijders en helden. Maar”, vervolgt hij, “maar waarom scheldt u de anderen uit voor praters? U doet toch ook niets anders dan praten.”

De mening van de zogenaamd progressieve dult geen tegenspraak. Dat was toen zo en dat is nu nog steeds zo.

“Niets anders dan praten?, antwoordt Bazarow “Dat kan ons niet verweten worden.” De jonge Kirsanow beaamt dit.

Pawel Petrowitsj concludeert: “Handelen, afbreken, maar hoe kunt u afbreken, terwijl u nog niets eens weet waarom?

“Wij breken af, omdat dat onze kracht is”, stelt de jonge Kirsnanow.

In deze laatste zin herken ik de jeugdige overmoed. Het afzetten tegen de vorige generatie, de belofte om het beter te doen. Vechten tegen privileges is van alle tijden. Tegelijk gaat het afzetten tegen ook gepaard met liefde voor of liefde tussen de generaties. De beschrijving van de vader van Arkadi die uren heeft zitten wachten op zijn zoon en hoe je daarna aan subtiel kunt merken hoeveel vader en zoon van elkaar houden is echt schitterend. De vaders houden van hun zonen en omgekeerd en dat maakt het nog zo boeiend.

Radicaliteit of geleidelijkheid

Bij verschijning werd Vaders en zonen zeer kritisch ontvangen. Progressieven voelden zich te kijk gezet door de karikatuur Bazarov, conservatieven zagen Bazarov als de voorloper van een gevreesde revolutie.

Toergenjev laat zien dat de vaders, die de liberale hervormingen steunen, te zwak en te compromisbereid zijn om echte veranderingen te bewerkstelligen. Daarnaast zet hij ook de zonen te kijk. Zij die het nihilisme aanhangen zijn te arrogant en te ongevoelig om de menselijke waarden en gevoelens te respecteren. Turgenjev suggereert dat er een middenweg nodig is tussen de oude en de nieuwe generatie, die rekening houdt met zowel de traditie als de vooruitgang. Wanneer het radicale de overhand dreigt te nemen, is de chaos nabij.

Het lijkt wel of Toergenjev een voorspellende kracht had voor wat later in de eerste helft van de 20e eeuw zou gebeuren in Rusland. Belangrijk is ook dat hij de sociale ongelijkheid in de Russische samenleving bekritiseert, de onderdrukking van de boeren, de hypocrisie van de aristocratie en de corruptie van de bureaucratie in het tsaristische Rusland. Het Rusland van de 19e eeuw was een land waarin het grootste deel van de bevolking in armoedige omstandigheden leefde en waar de grote evoluties die we zien in de Westerse landen geen invloed hebben.

Een prachtig boek waarin zoveel stof tot nadenken zit. Wat hier geschreven staat is daar slechts een klein deel van.