Oorlog en vrede (1869) Leo Tolstoj

Het is gebeurd! Het boek der boeken is uit! Hoe schrijf je in godsnaam een boek van 1500 pagina's en hou je de lezer geboeid tot op het eind? Tolstoj slaagde hier met zijn epische roman "Oorlog & Vrede" wat mij betreft wonderwel in. In onderstaande tekst geef ik eerst mijn persoonlijke leeservaring mee, daarna volgt een beknopt beeld van wie Tolstoj was, dan een aantal inzichten over het boek en daarna ga ik meer gedetailleerd in op het boek zelf. Indien je het zelf wil lezen, zal je dat laatste deel dus best pas achteraf lezen.

---

Mijn leeservaring

Bij aanvang komen er direct heel veel personages langs en lijkt het een moeilijke zaak te worden om alles en iedereen bij te houden. Gelukkig zit er achteraan een namenlijst van de belangrijkste personages. De schrijfstijl van Tolstoj is zeer toegankelijk waardoor het zeer vlot leest en je als lezer echt wordt meegezogen in het verhaal. Oorlog & Vrede bestaat uit vier delen en een epiloog, elk onderverdeeld in meerdere hoofdstukken. Deze structuur helpt Tolstoj om verschillende verhaallijnen, thema's en personages grondig te verkennen. Zo ontstaat er een interessante afwisseling tussen de oorlogsfronten en het thuisfront, tussen persoonlijke drama's en grote historische bewegingen. Tolstoj creëert ook ruimte voor zichzelf om filosofische reflecties te maken over oorlog, macht en de kracht van geschiedschrijving.

Toegegeven, naarmate ik rond pagina 1300 kwam, werden de vele gedetailleerde uiteenzettingen over het oorlogsverloop wel wat (te) veel. Toch overheerste op het eind van het boek een soort van spijt dat ik moest afscheid nemen van al die kleurrijke hoofdrolspelers. Ze zijn echter niet weg. Het boek staat in de kast en wanneer ik er naar kijk dan zie en ik hoor ik Natasja Rostova zingen, dan zie ik Pierre Bezoechov door Moskou rennen. Waarom koop je eingelijk al die boeken? Wel daarom. Eenmaal uitgelezen, zijn het niet zomaar boeken. Het zijn herinneringen geworden.

---

Over de auteur

Graaf Lev Nikolajevitsj Tolstoj 9 september 1828 – 20 november 1910

Lev Nikolajevitsj Tolstoj, beter bekend als Leo Tolstoj, werd geboren op 9 september 1828 in een adellijke familie op het landgoed Jasnaja Poljana, ongeveer 200 kilometer ten zuiden van Moskou. De familie Tolstoj was een oude en gerespecteerde adellijke familie met wortels die teruggaan tot de 14e eeuw. Zijn vader, graaf Nikolaj Iljitsj Tolstoj, was een veteraan van de Napoleontische oorlogen en een landeigenaar. Zijn moeder, Maria Nikolajevna Volkonskaja, stamde ook uit een welgestelde adellijke familie.

Tolstojs diepgaande kennis van de Russische adel en hun levenswijze, zijn ervaring als militair, zijn grote liefde voor zijn vaderland vormden de basis voor zijn literatuur. Zijn positie stelde hem in staat om zowel het leven van de adel als dat van de lijfeigenen van dichtbij te observeren. Deze ervaringen vormden de basis voor zijn scherpe sociale kritiek in zijn literaire werken. Het Rusland waarin Tolstoj opgroeide was een land dat moest bekomen van de schokkende invasie van de antichrist Napoleon. Gedurende die verdere 19e eeuw zullen de Russen, net als de rest van Europa, worstelen met de strijd tussen de behoudsgezinden en de revolutionairen, aangestoken door de verlichtingsideeën en de Franse Revolutie.

Hij is vooral bekend als schrijver van epische romans "Oorlog en vrede" (1869) en "Anna Karenina" (1877), maar daarnaast wordt hij ook beschouwd als filosoof. In zijn literaire werk komen heel veel morele kwesties en maatschappijkritiek aan bod. Zo was hij zeer kritisch op het autoritarisme van het regime dat een heel sterk censuur handhaafde via de geheime politie en er een harde repressie van politieke dissidenten op nahield. Het gebrek aan vrijheid in het Russische Rijk was voor hem een blijvende doorn in het oog. Als pacifist veroordeelde hij oorlog en militaire dienstplicht als immoreel en in strijd met christelijke principes. Tolstoj bekritiseerde de enorme kloof tussen de rijke aristocratie en de arme boerenbevolking. De boerenbevolking die vaak leefde onder het lijfeigenschap, een systeem waarbij boeren eigendom waren van de landadel en praktisch geen persoonlijke vrijheid hadden. Tolstoj groeide op in een adellijke familie die zelf lijfeigenen bezat, waardoor hij van dichtbij getuige was van de misstanden en onrechtvaardigheden van het systeem. Deze ervaringen voedden zijn empathie voor de boeren en zijn afkeer van de onderdrukking die zij moesten ondergaan en hadden een diepgaande invloed op zijn denken en schrijven. Hij zag de tsaristische overheid als medeplichtig aan deze ongelijkheid en pleitte voor een eenvoudiger, meer egalitaire samenleving. Naast zijn literaire kritiek, probeerde Tolstoj ook praktisch bij te dragen aan de verbetering van de levens van lijfeigenen. Hij richtte scholen op voor boerenkinderen en streefde ernaar om hen te onderwijzen en te emanciperen. Tolstoj geloofde in een terugkeer naar een eenvoudiger, zelfvoorzienend leven als een manier om de sociale structuren van onderdrukking te doorbreken. Daarnaast was Tolstoj fel tegen de Russische Orthodoxe Kerk, die hij beschuldigde van hypocrisie en samenwerking met de staat. Geloof zag hij als een persoonlijke ervaring en niet iets dat in regels en wetten moest gegoten worden. Het "georganiseerde" geloof zag hij als een instrument van de macht, ontrouw aan de ware christelijke waarden.

Tolstojs standpunten brachten hem in conflict met zowel de regering als de kerk. In 1901 werd hij officieel geëxcommuniceerd door de Russische Orthodoxe Kerk. Waarschijnlijk dankzij zijn internationale faam genoot hij enige bescherming tegen directe en zware vervolging.

Naast zijn literaire kritiek, probeerde Tolstoj ook praktisch bij te dragen aan de verbetering van de levens van lijfeigenen. Hij richtte scholen op voor boerenkinderen en streefde ernaar om hen te onderwijzen en te emanciperen. Tolstoj geloofde in een terugkeer naar een eenvoudiger, zelfvoorzienend leven als een manier om de sociale structuren van onderdrukking te doorbreken. kritiek op de regering van de tsaren en zijn pleidooien voor geweldloosheid en sociale rechtvaardigheid hadden een blijvende invloed. Zijn ideeën beïnvloedden latere revolutionaire denkers en leiders, waaronder Mahatma Gandhi, die Tolstojs concepten van geweldloos verzet omarmde.

Hij overleed op 20 november 1910.

---

Over het boek

De omvang, de vele personages en het epische karakter van Oorlog & vrede roept de vergelijking op met de Illias van Homeros. In beide werken staat oorlog en heldendom centraal, personages die worstelen met hun lot en met de vrije wil. De dramatische achtergrond van enerzijds de Napoleontische oorlogen en anderzijds de Trojaanse oorlog maken het mogelijk om diepe inzichten te ontwikkelen in de complexe menselijke natuur en de morele en existentiële vragen die mensen door de eeuwen heen hebben beziggehouden.

Europa maakt eind 18e - begin 19e eeuw een turbulente tijd door. De Franse revolutie en de daaropvolgende machtsstrijd zet grote delen van het continent in brand. Tolstoj gebruikt in Oorlog & Vrede die chaotische periode om de persoonlijke ervaringen van zijn personages, zowel op het slagveld als thuis te beschrijven en zo complexiteit van oorlogsvoering, heldendom en de menselijke ervaring te onderzoeken. Centraal staan de leden van een aantal adellijke families (de Rostovs, de Bolkonski’s, de Koeragins en de Bezoechovs) die tijdens de Napoleontische oorlogen van 1805 en 1812 hun leven en lot met elkaar delen.

In de delen waar de vrede centraal staat, krijg je als lezer een beeld van het wel en wee van de reeds genoemde adellijke families en hun personeel. Tolstoj is echt zeer sterk in het beschrijven van de karakters en slaagt er ook in om een inkijk te geven in de Russische maatschappij van die tijd. Een mooi voorbeeld hiervan. De adel die ironisch genoeg Frans spreekt en dat moet laten nu de de grote vijand, de antichrist een Fransman blijkt te zijn. Het gewone volk dat vaak nog als horige of lijfeigene leefde, lijkt wel oren te hebben naar de ideeën van de Franse revolutie: Liberté, egalité, fraternité. Napoleon en de zijnen zaaien als het ware die revolutionaire idealen over Europa uit. Zaadjes die later in 19e eeuw tot heuse revoluties zullen uitgroeien zoals in Rusland was de Decembristenopstand in 1825.

Deze Decembristenopstand in 1825 was een mislukte poging tot een staatsgreep door een groep revolutionaire aristocraten en officieren. Sterk beïnvloed door de idealen en ervaringen van de Napoleontische tijd streefden zij naar politieke hervormingen en het afschaffen van de autocratie. Velen onder hen hadden gevochten in de Napoleontische oorlogen en waren beïnvloed door de liberale en revolutionaire ideeën die ze in Europa hadden gezien. Ondanks het mislukken van de opstand, heeft het een blijvende invloed gehad op de Russische geschiedenis en het revolutionaire denken. Initieel was Tolstoj van plan om een boek over deze periode te schrijven. Hoewel de opstand zelf niet expliciet wordt behandeld in Oorlog & vrede, zijn de ideeën van vrijheid, rechtvaardigheid en maatschappelijke verantwoordelijkheid, die de Decembristen motiveerden, impliciet aanwezig in Tolstojs behandeling van de Napoleontische oorlogen en hun impact op de Russische samenleving.

De kracht van de geschiedenis is blind en onvoorspelbaar, concludeert Tolstoj. De generaal die druk bezig is met plannen voor zijn eigen vooruitgang of Rostovs galop tegen de dragonders omdat hij de ren op een vlakke helling niet kan weerstaan, zijn momenten in de geschiedenis waarvan de betekenis en het toeval met andere willekeurige gebeurtenissen gevolgen hebben die verder reiken dan het evenement zelf. Tegenslagen en toevallige gebeurtenissen neutraliseren elkaar vaak genoeg zodat niets duidelijk is behalve de 'onweerstaanbare stroom van het lot.'

---

Inhoud

Zoals reeds vermeld bestaat het boek uit 4 delen een epiloog. Het is onmogelijk om een beknopte bespreking te maken. Daarvoor gebeurt er te veel en zijn er gigantisch veel interessante personages, maar ik doe een poging.

Deel 1

De turbulente nasleep van de Franse revolutie lijkt aanvankelijk voor Rusland een conflict dat nog ver van hun bed is. Zo opent Tolstoj ook zijn verhaal met een soirée in de salon van Anna Pavlovna Sjerer, een hofdame in Sint-Petersburg, waar de beau-monde elkaar ontmoet zoals ze dat altijd al gedaan hebben. Er wordt gesproken over carrières, geld,... Sint-Petersburg staat voor het Europese Rusland waar de adel Frans spreekt en zich volledig op het westen oriënteert. De figuur van Napoleon komt wel ter sprake, maar de urgentie en de dreigende catastrofe die elk van hen zal treffen later in het boek, is hier nog niet doorgedrongen. Belangrijke personages worden geïntroduceerd, waaronder Pierre Bezoechov, de onwettige zoon van graaf Kirill Vladimirovitsj Bezoechov; Andrej Bolkonski, een aristocraat die ontevreden is met zijn leven; en prinses Lisa, Andrejs vrouw. Ook Prins Vasili Koeragin en zijn familie, waaronder zijn ambitieuze dochter Helena worden geïntroduceerd. De Koeragins vormen het archetype van een adellijke familie die gefocust zijn op macht en prestige die ze trachten te bereiken via sociale manipulaties en politieke intriges.

Pierre en Andrej zijn twee kernfiguren van het boek. Boezemvrienden en zoals zal blijken tegenpolen. Pierre is eerder besluiteloos, een bon-vivant. Hij heeft lang in het buitenland vertoefd, denkt sterk als een Europeaan en spreekt zich ook zeer provocerend uit in het voordeel van Napoleon. Pierre is duidelijk anders dan de anderen op de soiree. Hij is net terug van zijn buitenlandse opleiding, fors gebouwd, en de onwettige zoon van een van de rijkste mannen van Rusland.

Andrej daarentegen is zeer ernstig en voelt zich ontevreden met het saaie, aristocratische leven met de vele intriges en gekonkel. De twee boezemvrienden zijn duidelijk de antithese van elkaar. Pierre is doelloos, Andrej verlangt naar betekenis en eer. Hoewel hij een hoogzwangere vrouw heeft, besluit hij het huiselijk leven te verlaten om te dienen onder generaal Koetoezov in de strijd tegen Napoleon.

Ondanks de belofte van Pierre aan Andrej om zijn leven te beteren, verlaat hij de deftige soiree en komt terecht op een wild drankfeest waar vooral jonge edellieden zich "vermaken" met drank en... Hier komen we zijn ‘vrienden’ Anatole Koeragin en Dolochov tegen. Later meer over hen. Tolstoj geeft ons een blik op de decadente kant van het o zo deftige Sint-Petersburg. In het gezelschap is zowaar ook een beer aanwezig. Na klachten van de politie vinden ze er niets beter op dan de beer en de politieman aan elkaar te binden en in de Neva te gooien. Schandaal!

Deze losbandige, ambitieloze Pierre blijkt de favoriete, onwettige zoon te zijn van de rijke graaf Bezoechov hij had alleen onwettige kinderen en zo veel dat hij zelf niet wist hoeveel. Zo wordt hij de nieuwe graaf Bezoechov en dus de meest begeerde vrijgezel van Rusland.

Van Sint-Petersburg verschuift de focus naar het huis van de Rostovs in Moskou. Moskou staat voor het Oosterse en echte Rusland. In het huis van de Rostovs wordt de naamdag gevierd van de gravin Natalja Rostova en haar dochter, ook genaamd Natalja, die meestal Natasja wordt genoemd. Ben je nog mee met alle namen? Met een naamdag wordt de gedenkdag van de heilige bedoeld naar wie de persoon genoemd is. We maken ook kennis met de joviale graaf Ilja Rostov en de stoere zoon Nikolaj. Wat sterkt opvalt is de joviale sfeer en de warme familiebanden van de Rostovs, een belangrijk contrast met de formele en soms koude interacties in de aristocratische kringen van Sint-Petersburg. De Rostovs staan voor de echte Russische familie. Een adellijke familie die zoals dat wel vaker voorkwam op (te) grote voet leefde. Een problematiek die verder in het boek steeds groter wordt. In het huis van de Rostovs maken we ook kennis met Sonja. Hoewel een nicht van Nikolaj verklaren ze elkaar de liefde en belooft Nikolaj met haar te trouwen. Eerst zal hij ook gehoorzamen aan de plicht en in het leger gaan.

De oorlog uit de titel doelt dus op de strijd met Napoleon die eerst vanaf 1802 in Europa wordt gevoerd en dan in 1812 Rusland zelf zal binnendringen. In deel 1 beschrijft Tolstoj de aanloop naar en de slag bij Austerlitz. De Russische en Oostenrijkse legers maken zich op voor de confrontatie met Napoleon. De zogenaamde Driekeizerslag zou een verpletterende overwinning worden voor Napoleon. De geallieerde troepen lijden een zware nederlaag tegen de beter georganiseerde en strategisch superieure Franse troepen onder Napoleon. Tolstoj die zich zeer sterk gedocumenteerd heeft, laat de lezer kennis maken met alle aspecten van het oorlogsvoeren. Hij slaagt er sterk in de spanning en verwachting onder de troepen en hun commandanten voelbaar te maken. De zinloosheid en de verschrikkingen van oorlog, een belangrijk thema in Oorlog & Vrede, worden door Tolstoj sterk benadrukt door de gedetailleerde en soms gruwelijke beschrijvingen van de veldslag en de ervaringen van de personages. In de eerste plaats in Andrej Bolkonski en Nikolaj Rostov. Die laatste staat symbool voor het jeugdig idealisme en de romantische kijk op oorlogsvoering. Vol ongeduld wil hij zich in de strijd storten en zo het heldendom betreden en eeuwige roem verwerven. De realiteit van het slagveld, met de chaos en het bloedvergieten, maakt een diepe indruk op hem en overweldigd hem door angst en verwarring, wat een scherp contrast vormt met zijn eerdere enthousiasme. Deze ervaring doet bij hem het besef groeien dat er belangrijker zaken zijn dan militaire roem nastreven, zoals liefde en familie. Andrej Bolkonski, toonbeeld van moed en plichtsbewustheid, gaat voorop in de strijd en raakt daarbij zwaar gewond. Hij ligt bewusteloos op het slagveld, gewond en geestelijk verward. Opvallend is de "openbaring" die hij ervaart terwijl hij gewond op het slagveld naar de hemel staart.

"Waar is die hoge hemel, die ik tot nu toe niet kende en die ik vandaag heb gezien? was zijn eerste gedachte. En ik heb ook nog nooit zo'n pijn gekend, dacht hij. Ja, ik wist niets, helemaal niets tot nu toe. Maar waar ben ik?" (372 -373)

Bij de inspectie van het slagveld merkt Napoleon Andrej op, complimenteert hem voor zijn moed en geeft het bevel dat Andrej verzorgd moet worden. Napoleon, de man die Andrej ooit bewonderde en als een symbool van grootsheid en roem beschouwde, verschijnt nu voor hem als een gewone mens.

De ontmoeting tussen Andrej Bolkonski en Napoleon. Scène uit de film "Oorlog en Vrede deel 1: Andrei Bolkonsky" Sergei Bondarchuk USSR, 1966

" Hij wist dat dit Napoleon was - zijn held, maar Napoleon leek hem op dat moment zo klein en onbetekenend in vergelijking met wat zich nu voltrok in zijn ziel en die hoge, oneindige hemel met de voortijlende wolken." (373)

Andrej is niet langer geïnteresseerd in roem en eer, maar is tot het besef gekomen dat het leven meer is dan dat. Na de ontmoeting valt de gewonde Andrej Bolkonski in een diepe koortsdroom.

" Hij droomde van het rustige leven en het huiselijk geluk op Lysyje Gory (landgoed van de Bolkonski's)" (376)

Het eerste deel eindigt de mededeling dat Andrej samen met de andere hopeloze gewonden aan de zorgen van de plaatselijke bevolking is overgelaten. Zal hij het overleven en de geboorte van zijn kind kunnen meemaken. Wat een kanjer van een cliffhanger!

Deel 2

De gruwel van Austerlitz lijkt bij aanvang van deel 2 weinig of niet doorgedrongen in Rusland. Nikolaj Rostov wordt als oorlogsheld ontvangen. De Rostovs die iedereen van betekenis kennen in Moskou blijven op grote voet leven en organiseerden feesten en banketten alsof het geld aan de bomen groeit.

"De Rostovs kenden iedereen in Moskou; de oude graaf had dat jaar genoeg omdat hij nogmaals een hypotheek op zijn bezittingen had genomen." (388-389)

Op één van de door graaf Rostov georganiseerde banketten laat Pierre van zich spreken. De gewiekste graaf Vasili Koeragin had een huwelijk tussen de rijke Pierre en zijn dochter Helena gearrangeerd. Het huwelijk blijkt ongelukkig en vol bedrog. Op het banket wordt Pierre geconfronteerd met één van de minnaars van zijn vrouw, Dolokhov. Pierre, die zeer lichtgeraakt is, daagt Dolokhov uit voor een duel. De onervaren en onhandige Pierre slaagt er echter in om Dolokhov neer te schieten. Pierre onder de indruk van wat er gebeurd is, verlaat Moskou en verbreekt alle banden met zijn ontrouwe vrouw.

Ver van de drukte van Moskou wordt de focus verlegd naar het landgoed van de Bolkonski's waar de vader van Andrej en zijn zus Marja het nieuws vernemen dat Andrej gestorven is bij Austerlitz via een persoonlijke brief van generaal Koetoezov. Terwijl de vrouw van Andrej aan het bevallen is, verschijnt hij echter op het landgoed. Hij leeft! Nog net op tijd om de geboorte van zijn zoon mee te maken én... de dood van zijn vrouw, wat Andrej in diepe rouw en schuldgevoelens stort. Zo veel emoties op een paar bladzijden.

Pierre vlucht weg van Moskou. Weg van de nasleep van het duel, maar ook weg van zijn positie als één van de rijkste mannen van Rusland en de morele verantwoordelijkheden die daarmee gepaard gaan. Weg van de rijkdom en een leven waar hij niet om gevraagd had. Op zijn tocht naar Sint-Petersburg raakt hij betrokken bij een geheim genootschap van vrijmetselaars, wat zijn zoektocht naar zingeving en morele verbetering weerspiegelt. De spirituele openbaring die hij zelf ervaart, wil hij in daden omzetten door de leef- en werkomstandigheden van zijn boeren (lees slaven) beter te maken. Het goede doen blijkt echter moeilijk in de praktijk te brengen. Veel van zijn "hervormingen" blijken het leven nog moeilijker te maken. Mensen ongevraagd meer vrijheid schenken, blijkt geen wondermiddel. Als weldoener is hij echter blind voor de negatieve aspecten en vindt hij zichzelf een prachtmens.

De desillusies van Andrej Bolkonski na de slag bij Austerlitz en de dramatische dood van zijn vrouw in het kraambed doen hem besluiten dat leven voor anderen, op zoek gaan naar roem en positieve bevestiging van anderen meer goed dan slecht doet. Hij maakt dus de omgekeerde beweging van Pierre en keert zich af van de buitenwereld en richt zich op zijn pasgeboren zoon, zijn familie en de familiebezittingen. Ook hij doet net als Pierre hervormingen, alleen bij hem is het wel succesvol.

"Alle dingen die Pierre op zijn landgoederen had willen invoeren, maar niet had gerealiseerd omdat hij telkens weer van het een op het ander overstapte, al die dingen had vorst Andrej zonder ophef en zonder bijzondere inspanningen tot stand gebracht

Hij bezat de doortastendheid in praktische zaken waar het Pierre aan ontbrak, waardoor hij zonder al te veel toestanden en inspanningen zaken in gang kon zetten. Op een van zijn landgoederen had hij de lijfeigenen tot vrije boeren gemaakt, op andere had hij herendiensten vervangen door cijns. Op Bogoetsjarovo (een landgoed) werd op zijn kosten een ervaren vroedvrouw aangesteld en hij nam een geestelijke in dienst om de kinderen van de boeren en de bedienden te leren lezen en schrijven." (537-538)

Op een rondreis van het ene naar het andere landgoed brengt Andrej een bezoek aan het landgoed van de Rostovs. Van op zijn kamer kan hij de stem van Natasja Rostova horen en komt hij tot het besef dat hij terug liefde en hoop voelt. Andrej wordt als het ware terug tot leven gewekt door Natasja. Op een bal stelt Pierre Bezoechov zijn goede vriend Andrej Bolkonski voor aan Natasja. Ze dansen samen. Er is duidelijk liefde tussen hen, maar er zijn bezwaren van de vader van Andrej. Uiteindelijk wordt er een mogelijk huwelijk afgesproken dat wel pas ten vroegste een jaar later kan plaatsvinden. Zo geeft Andrej de jeugdige Natasja de mogelijkheid om alles goed te overdenken.

Tot nu toe hebben we het nog niet echt over oorlog gehad. In dit deel is er ook weinig oorlog terug te vinden. Integendeel. In dit deel ligt de focus op de "bromance" tussen tsaar Alexander I en keizer Napoleon die wordt bekrachtigd met de vrede van Tilsit. Nikolaj Rostov bekijkt dit met zeer gemengde gevoelens. Terug in het leger bezoekt hij een kameraad, Denisov, in een militair "hospitaal" en ziet daar de verschrikkelijke staat van de gezondheidszorg voor de gewone soldaat. Wie in zo'n "hospitaal" terecht komt, komt er zelden gezond uit. Deze ervaring maakt net als de ervaring op het slagveld bij Austerlitz een diepe indruk op hem. De verbroedering tussen de hooggeplaatste officieren van beide partijen doen het uitschijnen alsof er nooit een oorlog is geweest. Nikolaj bekijkt dit spektakel met veel verbittering.

Ontmoeting van Keizers Alexander I van Rusland en Napoleon I van Frankrijk bij de Neman nabij Tilsit in juli - Jean Baptiste Debret

Nikolaj wordt terug naar huis geroepen om de beroerde financiële toestand van zijn familie de Rostovs te helpen oplossen, waarbij hij geconfronteerd wordt dat het leven veel verantwoordelijkheden met zich meebrengt. De druk van de financiële toestand wordt echter opzij geschoven door het organiseren van grote jachtpartijen. Tolstoj toont hier het belang van de familiebanden en de liefde voor het Russische platteland. In het begin van het boek, in deel 1, waren we al te weten gekomen dat Nikolaj wil trouwen met zijn nicht Sonja. De gravin, zijn moeder, wil dit echter niet. Niet om dat ze neef en nicht zijn, wel omdat Sonja geen geld heeft. Indien Nikolaj met een rijke echtgenote trouwt, zouden de financiële problemen van de familie opgelost zijn. Dit brengt hem in een moreel dilemma. Zijn hart volgen of zijn familie helpen. Hij blijft bij zijn hart. Nadat hij dit heeft meegedeeld aan zijn moeder, vertrekt hij terug naar het leger en laat zijn moeder in wanhoop achter. De winter valt over het landgoed.

"Na zijn vertrek werd de stemming in huize Rostov somberder dan ooit. De gravin leed aan diepe neerslachtigheid." (685)

Ook Natasja vervalt langzaamaan in negativiteit. Het gescheiden zijn van haar verloofde, Andrej Bolkonski, begint te wegen. Om te ontsnappen aan de bedrukte sfeer en de gravin die in een depressie is vervallen rust te gunnen, vertrekt de graaf met Natasja en Sonja naar Sint-Petersburg. Ze laten het zuiver platteland achter zich en keren terug naar het centrum van de Russische aristocratische samenleving.

Natasja die het gemis van Andrej steeds moeilijker kan verdragen raakt onder de indruk van Anatole Koeragin, de charismatische en roekeloze jongeman. Ze raakt gefascineerd door hem en raakt steeds meer in zijn ban. De "brave" Natasja raakt mentaal steeds verder verwijderd van haar familie en haar verloofde en gaat mee in het absurde plan van Anatole. Die plant samen met zijn vrienden, ondermeer de door Pierre neergeschoten Dolochov, om Natasja te ontvoeren en met haar te trouwen, zonder haar familie hierover in te lichten. Sonja ontdekt het plan en ze besluit Pierre te verwittigen. Pierre confronteert Anatole direct en dwingt hem om zijn plan op te geven.

" Je begrijpt toch zeker wel dat er behalve jouw eigen genoegens ook nog zoiets bestaat als het geluk en de gemoedsrust van andere mensen, dat je een heel leven verwoest omdat je je wilt amuseren

De interventie van Pierre heeft echter geen effect en Anatole en de zijnen zetten hun plannen verder. In een brief aan Marja, de zus van Andrej zegt ze de verloving met Andrej eenzijdig op. Anatole kan gewoon weglopen en ondervindt totaal geen gevolgen van zijn volstrekt gedachteloos handelen. Natasja blijft achter, alleen en in schande. Dit leidt tot een grote schok voor de Rostov-familie. Pierre bezoekt Natasja die ziek en volledig stuurloos in bed ligt. Voor haar is haar leven voorbij. Zijn hart vervult van liefde en medelijden doet Pierre het volgende zeggen.

"Alles voorbij? herhaalde hij. Als ik niet de man was die ik ben, maar de knapste, verstandigste en beste man van de wereld en ik was vrij, dan zou ik op dit ogenblik op mijn knieën om je hand en liefde vragen."

Hij laat Natasja achter en rijdt in zijn koets naar huis.

" Het was helder vriezend weer. Boven de modderige, halfduistere straten, boven de zwarte daken spreidde de donkere sterrenhemel zich uit. Slechts bij het zien van de hemel voelde Pierre niet langer de laagheid van het aards in vergelijking met de hoogten waarnaar zijn ziel was gestegen. Toen hij het Arbatplein opreed, opende zich voor Pierres ogen de enorme uitgestrektheid van de donkere sterrenhemel. Bijna in het midden van de hemel, boven de Pretsjistenski-boulevard, omgeven en van alle kanten bestrooid met sterren, maar daarvan onderscheiden doordat hij dichter bij de aarde stond, en ook door het witte licht en de lange omhoog geheven staart, stond de grote, heldere komeet van 1812, diezelfde komeet die naar men zie allerlei onheil en het einde van de wereld voorspelde. Maar in Pierre wekte deze komeet met zijn lange lichtende staart geen enkel gevoel van angst. Integendeel, Pierre keek vol vreugde en met zijn van tranen vochtige ogen naar deze oplichtende ster, die met een onbeschrijfelijke snelheid de onmetelijke ruimte volgens een parabolische lijn had doorkruist, en die nu plotseling als een op de aarde gerichte pijl, op een zelfuitgekozen plaats in de zwarte hemel met engergiek geheven staart leek stil te staan en zijn witte licht liet schijnen en spelen tussen de talloze andere flikkerende sterren. Pierre dacht dat deze ster volkomen beantwoordde aan wat er in zijn vertederde en opgemonterde, tot een nieuw leven ontbloeide ziel omging." (769-770)

Pierre kijkt met een nieuw gemoed naar de toekomst. Hij heeft zijn verantwoordelijkheid genomen om Natasja te redden, maar het heeft hem ook doen inzien dat hij verliefd is op haar. Hoe moet hij daar mee omgaan als nog steeds getrouwde man? Hoe moet het verder met Natasja en de reputatie van haar familie? En hoe zal het de verschillende protagonisten verlopen in het jaar 1812 hier schitterend aangekondigd door de komeet. Met deze cliffhanger sla ik deel 2 dicht en bekijk boven beschreven scène in de verfilming door Sergei Bondarchuk.

Deel 3

De persoonlijke intriges waarmee boek 2 werd beëindigd, krijgt niet direct een vervolg. Boek 3 zal het deel oorlog uit de titel extra in de verf zetten en begint met de voorbereiding op de Russische veldtocht van het leger van Napoleon in 1812.

Tolstoj neemt uitgebreid de tijd in dit deel om militaire verrichtingen te beschrijven, maar ook om te reflecteren over de veldtocht. Geschiedenis wordt volgens hem te veel gepresenteerd als een opvolging van gebeurtenissen, oorzaak-gevolg. Tolstoj schrijft dat historici die de vele gebeurtenissen beschrijven die aan de oorlog voorafgingen, nog steeds niet de oorzaak ervan kunnen verklaren. Geen van de redenen die ze aanhalen, verklaart de immense omvang deze onderneming. Tolstoj zegt dat we hoogstens de talrijke toevalligheden kunnen beschrijven die samen de delen van het fatale evenement vormen, het verloop van individuele menselijke lotsbestemmingen die verbonden zijn met die van andere mensen. Hoe belangrijker de mens, hoe meer zijn handelingen verbonden zijn met de handelingen van anderen. Wat een daad van vrije wil lijkt van een groot man, zegt Tolstoj, is helemaal niet vrij, maar gebonden aan de hele loop van de voorgaande geschiedenis en voorbestemd vanaf alle eeuwigheid.

Litho uit 1840 – ‘Overtogt van den Rivier den Niemen, door het Fransche Leger op den 24e Juni 1812’ – De Njemen was de grens tussen het Groothertogdom van Warschau (in 1812 een Franse vazalstaat) en Rusland (Atlas van Stolk)

De oversteek van het Franse leger vormt de start van de Russische veldtocht. Napoleon arriveert bij de rivier de Neman, waarachter zich de uitgestrekte Russische steppen uitstrekken, met Moskou glinsterend in hun midden. Zowel Napoleon als zijn leger lijken zich onoverwinnelijk te voelen. De adoratie voor hun keizer wordt door Tolstoj prachtig geïllustreerd in de persoon van een extatische kolonel van de Poolse Ulanen. Hij smeekt om toestemming om de rivier over te steken. De oversteek verloopt dramatisch en veertig mannen en paarden verdrinken in de stromende wateren. Toch lijkt dit geen enkele invloed op hun humeur te hebben.

"De kolonel en een paar mannen zwommen de rivier over en klauterden met moeite tegen de andere over omhoog. Maar zodra ze boven water waren in hun doornatte en druipende kleren riepen ze: "Vivat!" (781)

Op het moment van de oversteek lijken de Russen zich van geen kwaad bewust. De tsaar zijn hofhouding bevinden zich op een bal waar hem het nieuws van de acties van Napoleon ter ore komen. De keizer eist Napoleons terugtrekking uit Rusland en stuurt zijn beste diplomaat, Balasjov, om de brief te bezorgen. Hoewel Balasjov de belangrijkste gezant is van de tsaar lijkt dit weinig indruk te maken op Napoleon. Napoleon nodigt Balasjov uit om de volgende dag met hem te dineren, en vraagt hem uit over Moskou met de interesse van een toerist. Bonaparte geeft Balasjov een brief mee, maar zal zich niet terugtrekken.

"De brief die Balasjov meenam, was de laatste brief van Napoleon aan Alexander. Alle bijzonderheden van het gesprek werden aan de Russische tsaar overgebracht, en de oorlog begon." (803)

Op het einde van deel 3 lazen we dat Natasja haar verloving met Andrej Bolkonski had verbroken en haar schaking door Anataloe Koeragin op het nippertje kon voorkomen worden door Sonja en Pierre. Tolstoj zet dit verhaal nu verder met de focus op Andrej. Denkend aan wraak, achtervolgt hij Anatole naar Sint-Petersburg maar ontdekt hij dat zijn rivaal hem heeft ontweken door zich bij het leger in Moldavië aan te sluiten. In Sint-Petersburg ontmoet Andrej Koetoezov en stemt ermee in om mee te gaan naar Moldavië, waar de generaal het bevel zal overnemen. Tegen die tijd is Anatole echter teruggekeerd naar Moskou. Hij lijkt wel ongrijpbaar. Toen het bericht van de oorlog met Napoleon bekend wordt, vraagt Andrej om overplaatsing naar het westelijke leger die nu campagne voeren in Boekarest. Voordat hij zich bij het leger aansluit gaat Andrej naar huis voor een bezoek aan zijn zoon, vader en zus. Thuis is er ogenschijnlijk weinig veranderd. Alleen hangt er spanning tussen zijn vader, de oud graaf en zijn zus Marja. Wanneer Andrej zijn zus verdedigt, beveelt zijn vader hem het huis uit. Andrej treurt om Marja's lijden en de schuld van zijn vader, waarvan de koppige oude man zich bewust is. Andrej vraagt zich af wat hem nog steeds drijft om naar het leger te gaan, om Anatole op te zoeken. Zaken die waardoor hij verder bespot of misschien gedood kan worden. De chaos van de tijd met de inval van Napoleon, lijkt Andrej te beroven van elke houvast.

In juni bereikt Andrej het leger en accepteert de uitnodiging van de tsaar om de krijgsraad bij te wonen. Daar observeert hij de verschillende facties binnen het opperbevel die elk hun visie hebben hoe Napoleon te bestrijden.

Andrej stelt zich vragen bij de wetenschappelijke benadering van oorlog. Veel belangrijker dan alle theorie is volgens hem de actie.

"De verdienste van een geslaagde militaire actie hangt niet van hen af maar van de man die in de gelederen 'we zijn verloren' of 'hoera' schreeuwt. En alleen in de gelederen kan men dienen in de overtuiging dat men wat nuttigs doet!" (825)

Aan het einde van de raad vraagt tsaar Alexander aan Andrej waar hij wil dienen en hij wil naar het front gestuurd worden.

Aan dat front komen we terecht bij Nikolaj Rostov. Nikolaj had in deel 3 getracht zijn familie te helpen de financiën terug op orde te stellen. Hij had zich echter overgegeven aan jachtpartijen en tot zijn moeders verdriet aangegeven te willen trouwen met zijn "arme" nicht Sonja. Aan het front hoort hij van Natasja's verbroken verloving en is hij blij met het excuus om bij het leger te blijven vanwege de komende campagne tegen de Fransen. Tijdens een aanval rijdt Nikolaj samen met Ilyin, een jonge officier die hem als held vereert, en voelt hij dezelfde vrijheid en opwinding die hij voelde bij het jagen. Terwijl hij een Fransman inhaalt, heft Nikolaj zijn zwaard en ziet dan de angstige blik van zijn vijand. Hoewel Nikolaj beloond wordt met een onderscheiding voor zijn getoonde moed, wordt hij overweldigd door twijfels over de betekenis van oorlog en het nastreven van heldenmoed.

Van de twijfelende Nikolaj richt Tolstoj terug de focus op zijn zus Natasja die nog ver van de oorlog is, maar heel erg lijdt onder de keuzes die ze maakte. Nadat ze heeft geprobeerd vergif in te slikken, ligt Natasja ernstig ziek. Ze kwijnt weg tijdens de hete Moskouse zomer en verbetert geleidelijk, terwijl ze haar grootste troost in religie vindt. Ondertussen wordt de dreiging van Napoleon en zijn leger steeds reëler. Wanneer een van zijn kennissen Pierre vertelt dat het beest dat wordt voorspeld in de Openbaring van de evangelist Johannes overeenkomt met een anagram van "l'empereur Napoleon," ontdekt Pierre dat ook zijn naam ermee correspondeert. Terugdenkend aan de komeet die hij zag, gelooft hij dat er een kosmische verbinding is tussen de factoren van zijn liefde voor Natasja, de voorspelling van Johannes, de komeet en Napoleons invasie. Hij gelooft ook dat er een crisis zal ontstaan die hem naar een grootse prestatie en groot geluk zal leiden.

Ook 15-jarige Petja, de jongste zoon van de Rostovs, wil het leger in. Petja besluit zelf de tsaar om een aanstelling te vragen. Hij bevindt zich te midden van een enorme menigte die wacht op de komst van tsaar Alexander bij de poorten van het Kremlin. Wanneer hij thuiskomt, bijna vertrapt, dreigt hij weg te lopen als zijn ouders hem niet toestaan zich bij het leger aan te sluiten. Graaf Rostov geeft echter toe en zoekt een plek waar zijn zoon geen gevaar zal lopen.

Ondertussen zetten de Frans hun mars verder. Tolstoj neemt even de tijd om in te gaan op de beweegredenen van de strijdende partijen. Vooruitziendheid noch planning heeft iets te maken met de manier waarop Napoleon de oorlog met Rusland voert, verklaart Tolstoj. Indien Napoleon inderdaad een 'militair genie' was, zou hij volgens Tolstoj toch moeten ingezien hebben dat ze naar hun ondergang marcheren naarmate ze verder oprukken en de Russische winter reeds in zicht kwam. Wat de Russen betreft. Het beeld dat later is ontstaan alsof ze bewust Napoleon het land in lokten, bleek een fabel. Tolstoj geeft aan dat zij hadden moeten beseffen dat ze niet erger konden doen dan de Franse opmars te hinderen; toch is dat wat ze deden. Toen de twee legers elkaar ontmoetten, vochten ze de slecht geplande slag bij Smolensk. Toen de verontwaardigde burgers de stad en de velden verbrandden in plaats van ze aan de Fransen over te laten om te plunderen, zetten ze de toon voor de latere verbranding van Moskou.

Prins Andrej Bolokonski voelt aan dat Napoleon moeilijk te stoppen zal zijn bij Smolensk. Hij waarschuwt zijn vader dat de oorlog dicht bij zijn landgoed zal komen, maar zijn vader weigert dit in eerste instantie te geloven en keer zich meer een meer af van de buitenwereld. Uiteindelijk zal er toch beslist worden tot evacuatie naar Bogutcharovo, het landgoed waar haar broer zo succesvol tal van hervormingen had doorgevoerd. Andrej zal op de terugtocht van het leger nog een laatste blik werpen op zijn ouderlijk landgoed.

Ondanks de zeer turbulente tijd blijft de elite in Sint-Petersburg hetzelfde leven leiden. De meerderheid maakt zich zorgen over de incompetentie van de oude generaal Koetoezov, van wie zelfs de tsaar denkt dat hij ongeschikt is om het leger te bevelen. Enkele dagen later bespreken de gasten met afschuw dat de hovenraad Koetoezov als opperbevelhebber heeft gekozen en de oude generaal één voorwaarde stelde bij het aanvaarden van de functie: dat de tsaar niet bij het leger zou zijn.

Ondertussen dringt Napoleon door naar Moskou, gelokt door de roem van het veroveren van 'de heilige stad.' Drie keer probeert hij de strijd aan te gaan, maar de Russen ontwijken steeds zijn troepen. Door verschillende incidenten ontmoeten de tegenstanders elkaar uiteindelijk bij Borodino, de poort naar Moskou.

De oude graaf Bolkonski, vader van Marja en Andrej, overleeft de evacuatie van zijn landgoed amper zodat hij een beroerte krijgt. Op het laatste moment roept hij Marja aan zijn zijde en smeekt om vergeving wegens de last die hij met zijn moeilijke karakter haar bezorgde. Het uitgedroogde oude lichaam, gehuld in zijn volledig uniform, wordt begraven in Bogutcharovo. Nu de oude prins dood is, neemt Marja de leiding over haar huishouden zoals haar vader dat zou hebben gedaan. In plaats van toe te geven aan de vijandelijke bezetting van haar voorouderlijke landgoederen, bereidt ze zich voor om naar Moskou te vertrekken. Ze beveelt dat al het opgeslagen graan onder de boeren moet worden verdeeld en nodigt hen uit om haar naar Moskou te volgen. De boeren van Bogutcharovo zijn opstandig en woest. Geen lijfeigenen meer, sinds prins Andrej van hen pachtbetalende boeren maakte, beschouwen ze Napoleon als de Antichrist en beschouwen zichzelf als volledig vrij. Ze weigeren de bevelen van Marja op te volgen en de sfeer dreigt grimmig te worden. Ondertussen galoppeert Nikolaj Rostov naar datzelfde landgoed Bogutcharovo, dat tussen de twee vijandige kampen ligt. Nikolaj hoopt voorraden voor zijn mannen te krijgen voordat de Fransen deze plek bereiken en komt zo net op tijd om Marja ter hulp te schieten. Nikolajs eerste ontmoeting met prinses Marja is dus getint met de romantiek van een reddende held en een dame in nood. Hun ontmoeting maakt indruk op beiden, waarbij prinses Marja plotseling beseft dat ze verliefd is geworden op een man die ze misschien nooit meer zal zien. Van zijn kant is Nikolaj onder de indruk van haar charme en schoonheid en realiseert hij zich ook dat haar enorme fortuin haar alleen al aanbeveelt als een geschikte vrouw voor hem. Hij wenst dat hij zijn geschreven belofte aan Sonja kon herroepen.

"Persoonlijk kon Nikolaj zich geen beter vrouw wensen dan freule Marja: een huwelijk met zou zijn moeder de gravin, gelukkig maken en zijn vaders zaken op orde brengen; en zelfs - dat voelde hij - freule Marja gelukkig maken. Maar Sonja dan? En zijn gegeven woord? En daarom werd Rostov kwaad toen ze hem plaagden met freule Bolkonski." (943)

Na deze overpijnzing van Nikolaj volgen we prins Andrej Bolkonski die generaal Koetoezov ontmoet.

Prins Andrej Bolkonski die generaal Koetoezov ontmoet. Episode 5 War & Peace BBC

De opperbevelhebber wordt overstelpt met mogelijke plannen om de Fransen in de pan te hakken. terwijl hij wacht om met hem te praten. In een privégesprek met Koetoezov vertelt prins Andrej hem dat hij wil dienen bij zijn regiment. Raadgevers zijn gemakkelijk te krijgen, antwoordt de oude man, we hebben mannen in onze regimenten nodig en die zijn schaars.

" En toch, beste kerel, er zijn geen sterkere krijgers dan deze twee, geduld en tijd; die kunnen alles aan, maar adviseurs willen daarvan niet horen, dat is de narigheid." (952)

Voordat deze oorlog voorbij is, zegt hij luid, zullen de Fransen "paardenvlees eten," zoals de Turken deden, en raadgevers zullen ons niet helpen dat te bewerkstelligen. Volgens Andrej lijkt Koetoezov zich boven het tumult te stellen en beseft dat er iets sterkers en belangrijkers is dan zijn wil.

"Hij begrijpt dat er iets machtigers en belangrijkers is dan zijn eigen wil - de onvermijdelijke loop der gebeurtenissen." (953)

In Moskou komt de oorlog ook steeds dichterbij. Velen plannen om Moskou te verlaten. Pierre daarentegen besluit naar het leger te rijden. Steeds meer troepen stromen de weg op terwijl hij langsrijdt. Hoe dieper hij in de zee van soldaten duikt, hoe blijer Pierre zich voelt. De slag waar hij getuige van zal zijn is de bekende slag bij Borodino. Via Pierre krijgen we een beeld van de troepenopbouw, van het legerkamp aan de vooravond van de vreselijke slag. Pierre spreekt met een dokter die hij tegenkomt en die hem vertelt dat hij 20.000 slachtoffers verwacht van het gevecht van morgen. Pierre gaat verder, peinzend over de gezonde, stevige jonge mannen die de volgende dag gedoemd zijn te sterven. Aangekomen op een heuveltop met uitzicht op Borodino, ziet Pierre een religieuze processie naderen. Hij ziet hoe Koetoezov en zijn officieren knielen en het heilige beeld kussen. Terwijl Koetoezov Pierre hartelijk begroet, verschijnt Dolokhov. Pierres rivaal die hij verwondde tijdens het duell. Hij smeekt Pierre om hun verschillen te vergeven en hun ruzie te vergeten, aangezien dit hun laatste dag in leven zou kunnen zijn. De twee mannen omarmen elkaar in tranen.

Ook Prins Andrej Bolkonski voelt zich opgewonden en nerveus over de komende slag. Met zijn mogelijke dood in het vooruitzicht herinnert hij zich de ijdelheid van zijn vroegere leven. Roem, prestige, vaderlandsliefde lijken nu betekenisloze frasen. Pierres aankomst onderbreekt zijn overpeinzingen. Zijn vriend koel, zelfs vijandig aankijkend, lijkt Andrej onwillig om privé met Pierre te praten. Terwijl ze thee drinken met andere officieren, spreekt Andrej Bolkonski levendig over de grimmigheid van de oorlog. Het enige doel ervan is moord, zegt hij, en ideeën zoals edelmoedigheid jegens gevangenen en vechten voor bondgenoten maken een beleefde recreatie van deze gruwelen. Hoe verachtelijk slachting en verminking ook mogen zijn, het verheerlijken van overwinning, het brengen van dank aan de doden weerspreekt de intensiteit van het offer. Oorlog is geen schaakspel; in de hitte van de strijd is een pion vaak krachtiger dan een ridder. De uitkomst van de slag, zegt hij, hangt af van wat elke vechtende man in zichzelf voelt. Pierre voelt dat dit zijn laatste ontmoeting met prins Andrej is en vertrekt verdrietig. Niet in staat die nacht te slapen, herinnert Bolkonski zich zijn beste momenten met Natasja.

Na de inspectie van de opstelling van zijn troepen, stelt Napoleon een indrukwekkende lijst van bevelen op. Deze bevelen lijken zeer bekwaam en militair, schrijft Tolstoj, maar geen enkel zal worden uitgevoerd. Sommige zijn onmogelijk van meet af aan, andere komen niet overeen met de situatie waarvoor ze waren bedoeld, aangezien er tijdens de hitte van de strijd altijd onvoorziene veranderingen optreden. Inderdaad, voegt Tolstoj eraan toe, Napoleon was zo ver van het strijdtoneel dat hij niets wist van wat er gebeurde. De auteur toont Napoleon in de rol van militaire leider, terwijl zo'n rol onmogelijk is om te spelen zodra de strijd is begonnen. Na een laatste inspectie van zijn linies, verklaart Napoleon: 'De stukken staan op het bord, het spel zal morgen beginnen.'

Pierre wordt wakker van het geluid van dreunende kanonnen en verlangt ernaar zich in het midden van de rook en het lawaai te bevinden. De beschreven scène kan je hieronder bekijken.

Midden op de dag ontvangt Napoleon rapporten die allemaal hetzelfde zeggen: de zwakke Russen staan stevig terwijl de Fransen uiteenvallen en vluchten. Al zijn officieren vragen om versterkingen en hij voelt zich plotseling betrokken bij een slechte droom. Vanaf zijn uitzicht ziet hij dat het een slachting is en geen slag.

Koetoezov is sinds de ochtend op dezelfde plek gebleven. Hij geeft geen bevelen, maar stemt eenvoudigweg in met of keurt af wat hem wordt voorgesteld. Zijn ouderdom heeft hem geleerd dat veldslagen niet worden gewonnen door bevelhebbers, maar door de ongrijpbare kracht die de geest van het leger wordt genoemd. H

Het regiment van Prins Andrej, dat de hele dag onder zwaar vuur ligt, krijgt het bevel om inactief te blijven. De mannen dragen hun gewonden weg, sluiten de gelederen opnieuw en wachten op de dood. Een granaat valt tussen hen in, en om een voorbeeld te stellen, blijft Andrej staan. Kijkend naar het object van zijn dood, dat een paar passen verderop sputtert, wordt Bolkonski vervuld met liefde voor het gras, de aarde en de lucht. De explosie slingert hem door de lucht en hij landt in een plas van zijn eigen bloed.

Borodino heeft twee hectare met bloed doordrenkte grond. Duizenden liggen dood. Borodino is geen fysieke overwinning, aangezien de helft van de Russische strijdmacht uitgeschakeld is, maar het is een morele overwinning. De Russen hebben standgehouden en de weg naar Moskou versperd, terwijl de Fransen, superieur in wapens en manschappen, slechts een beetje extra inspanning hadden moeten leveren om het zwakke verzet te overwinnen. Ze konden dit niet doen, verklaart Tolstoj, omdat hun morele kracht uitgeput was tegenover de standvastige verdedigers. Borodino voorspelt de onvermijdelijkheid van de Franse nederlaag, nu ze een vijand ontmoeten met een sterkere geest.

Deel 4

Deel 4 opent in de aristocratische kringen aan het hof in Sint-Petersburg. Daar lijkt de samenleving nauwelijks veranderd. Ondanks de kritieke tijden, houden zij nog steeds bals, ontvangsten en theateravonden, en zijn nog steeds bezig met hofpolitiek. Ze verheugen zich over de "overwinning" bij Borodino en bespreken de veldslag met dezelfde emoties als waarmee ze praten over Helena Bezoechovs plotselinge hartkwaal. Op een soirée bij Anna Pavlovna enkele dagen later wisselen de gasten deelnemingen uit vanwege de dood van gravin Bezoechov. De vreugde van Borodino is echter maar van korte duur nadat het nieuws van de ontruiming van Moskou hen bereikt. Generaal koetoezov gaat van held naar verrader. Nadat Moskou is verlaten, verklaart de diepbedroefde keizer dat hij geen enkel offer zal schuwen om zijn land te redden en dat hij, als het leger faalt, zelf de boeren ten strijde zal leiden.

Ondanks de oorlog, ondanks alle zelfopofferingen, gaan de mensen door met hun persoonlijke levens. Tolstoj zegt dat deze dagelijkse menselijke belangen en activiteiten belangrijker zijn dan de publieke kwesties waar we zoveel over horen. Zij die zich bezighouden met hun onmiddellijke problemen, schrijft hij, spelen de nuttigste rol in de geschiedenis, terwijl degenen die proberen greep te krijgen op het algemene verloop van gebeurtenissen, en proberen door heldhaftigheid en zelfopoffering een rol te spelen, de meest nutteloze in de samenleving zijn.

"Alleen onbewuste activiteit draagt vrucht en de man die een rol speelt in een historisch drama begrijpt nooit de betekenis ervan. Als hij probeert het te begrijpen, wordt hij getroffen door onvruchtbaarheid."

In de afgelegen provincies treuren mensen over het lot van Rusland en van Moskou, en in Petersburg praten mensen die gericht zijn op de maatschappij alleen over oorlog en zelfopoffering; maar de mannen in het leger zwijgen over deze kwesties en, terwijl ze naar de vlammen kijken, denken ze niet aan wraak, maar aan hun volgende loon of aan de volgende halteplaats. Hun stilte komt voort uit een impliciet begrip van wat ze moeten doen, terwijl de discussies van degenen die ver van het strijdtoneel zijn komen uit een gebrek aan begrip en een gebrek aan ervaring.

Enkele dag voor de slag bij Borodino had Nikolay Rostov orders gekregen om paarden te kopen in het district Voronezh. Ondanks de turbulente tijden van oorlog, vindt er een onverwachte ontwikkeling plaats in zijn persoonlijke leven. Nikolaj heeft altijd een plichtsgetrouw karakter gehad, en hij is verloofd met zijn nicht Sonja, die hij trouw had beloofd te trouwen, ondanks hun armoede.

In Voronezh ontmoet hij echter opnieuw prinses Marja, die rouwt om het verlies van haar vader, Prins Nikolaj Andrejevitsj Bolkonski, en zich zorgen maakt over haar broer Andrej Bolkonski, die zwaar gewond is geraakt in de oorlog. Tussen Nikolaj en Marja ontstaat er een emotionele band. Hoewel Nikolay worstelt met zijn belofte aan Sonja, voelt hij zich sterk aangetrokken tot Marya, niet vanwege haar rijkdom, maar door haar nobele karakter en spirituele diepgang. Deze ontmoeting en de gevoelens die hij voor Marya ontwikkelt, brengen hem in conflict met zijn eerder gemaakte belofte aan Sonya. Marja, ondanks haar verdriet, ontwikkelt ook gevoelens voor Nikolay. Ze waardeert zijn oprechtheid en eerlijkheid, maar er is enige onzekerheid vanwege zijn engagement met Sonja. Dit conflict legt de basis voor een belangrijk moment in hun persoonlijke relaties in de volgende hoofdstukken.

Prins Andrej Bolkonski, die al ernstig gewond is geraakt in de Slag bij Borodino, bevindt zich in een kritieke toestand. Zijn zuster, prinses Marja, besluit hem te bezoeken nadat ze over zijn toestand hoort. Ze reist naar hem toe, en onderweg wordt duidelijk hoe diep haar liefde voor haar broer is. De band tussen broer en zus is altijd hecht geweest, en nu voelt Marya dat ze in zijn laatste dagen aan zijn zijde moet zijn.

Ondertussen zorgt Natasja Rostova, de vroegere verloofde van Andrej, voor hem. Ondanks de gebroken verloving blijft ze diep van hem houden, en de zorg voor Andrej brengt hen op een bepaalde manier dichter bij elkaar. Natasja toont hier haar oprechte liefde en medeleven, wat een verandering markeert in haar karakter na de tragische en roekeloze gebeurtenissen van eerder in het boek.

Wanneer Marya en Natasja zich uiteindelijk verenigen bij Andrejs bed, worden ze beiden geconfronteerd met de onvermijdelijkheid van zijn naderende dood. Andrej is in deze momenten spiritueel veranderd. Hij lijkt verzoend met zijn lot en spreekt over de vergankelijkheid van het leven, reflecterend op de dood met een bijna mystieke rust. Zijn dood heeft een diepe impact op zowel Marya als Natasja, en het is een cruciaal moment van spirituele en emotionele transformatie voor beide vrouwen.

Tijdens dezelfde periode wordt Pierre Bezoechov gevangengenomen door de Fransen. Bij de overname van Moskou door de Fransen ontstaat er veel chaos in de stad. De dramatische uittocht van de Russen uit Moskou die tegen elke oorlogslogica de stad zonder slag of stoot overgaven. Tolstoj beschrijft prachtig hoe deze Franse triomf reeds de ondergang van Napoleon en zijn grande armée in zich draagt. De uitgeputte Franse soldaten geven zich over aan plundering en vervallen in chaos. Moskou valt ten prooi aan verwoestende branden. Pierre is niet gevlucht en tracht waar mogelijk hulp te bieden. De Fransen beschuldigen hem van betrokkenheid bij de branden in Moskou en hij wordt gevangen gezet. Zijn tijd in de gevangenis is een keerpunt in zijn leven. Voorafgaand aan zijn gevangenschap verkeerde Pierre in een staat van morele verwarring. Hij was op zoek naar betekenis in het leven, maar vond slechts leegte.

In de gevangenis ontmoet Pierre de eenvoudige soldaat Platon Karatajev, die voor Pierre een symbool wordt van een diepere waarheid over het leven. Karatajev, een eenvoudige Russische boer, vertegenwoordigt een soort natuurlijke wijsheid en harmonie met het leven, iets wat Pierre mist in zijn eerdere bestaan vol luxe en existentiële twijfel. Karatajev is een man die niet filosofeert over het leven, maar het eenvoudigweg accepteert, zonder verzet. Zijn sereniteit en wijsheid raken Pierre diep. Door de simpele daad van het delen van een aardappel laat Karatajev Pierre zien dat geluk niet schuilt in grootsheid, rijkdom of intellectuele diepgang, maar in de eenvoud van het leven en het accepteren van wat het leven biedt.

Pierre ervaart in de gevangenis een soort "wedergeboorte". Zijn ontmoeting met Karatajev helpt hem inzien dat het leven niet draait om grootse idealen, rijkdom of heldhaftige daden, maar om eenvoud, liefde en vrede met jezelf. Dit besef verandert Pierre fundamenteel, en zijn groei als persoon wordt een van de belangrijkste thema's in deze laatste delen van het boek. Tolstoj gebruikt Pierre’s spirituele ontwikkeling als een kritiek op de complexe maatschappelijke structuren, waarbij hij benadrukt dat het de eenvoudige, nederige mensen zijn die de diepste waarheid van het leven begrijpen. Tolstoj gebruikt deze scène om zijn diepere filosofische boodschap over het leven over te brengen: dat ware wijsheid en geluk niet worden gevonden in heroïsche daden of intellectuele prestaties, maar in het eenvoudige, dagelijkse leven en de kleine momenten van menselijk contact en vreugde.

Napoleon doet ondertussen verwoede pogingen om generaal Koetoezov tot overgave te dwingen. Die weigert daar op in te gaan. De oppermachtige Fransen verliezen de overhand wat uiteindelijk eindigt met de smadelijke aftocht van Napoleon en de ondergang van zijn machtig leger. Naast de grote oorlogsverrichtingen laat Tolstoj geen kans voorbij gaan om de wreedheid en de zinloosheid van oorlog in de verf te zetten. De vijand blijken ook mensen te zijn. Iedereen verliest in een oorlog. Tolstoj betoogt dat gebeurtenissen die later als historische worden omschreven vaak het resultaat zijn van talloze individuele acties, eerder dan de beslissingen van een enkele grote leider.

Napoleons terugtrekking uit Moskou, door Viktor Mazoerovski

De aftocht verloopt in chaos waarbij de Russen de Fransen achtervolgen en er ontwikkelt zich een guerrillaoorlog in de achterhoede van de Franse troepen. In deze strijd zoekt Petja zijn kans om zich te onderscheiden. Petja, de jongere broer van Natasja, zit vol enthousiasme en idealisme over de oorlog en het patriottisme. Lang hebben zijn ouders hem kunnen tegenhouden, maar niet lang genoeg... Petja sluit zich aan bij een partizanengroep, waar hij samenwerkt met ervaren guerrillastrijders zoals Denisov en Dolohov. Tijdens een van de aanvallen raakt Petja betrokken bij een gevecht met Franse troepen. In deze confrontatie wordt hij tragisch genoeg dodelijk verwond. Ondanks dat je na het lezen van zoveel pagina's al duizenden doden hebt meegemaakt blijft Petja's dood een schokkende gebeurtenis. Een jongeman die verlangde naar heldhaftigheid wordt geconfronteerd wordt de harde realiteit van de oorlog. Bij zijn sterfscène denk je al aan zijn ouders, aan Natasja ...

Tijdens een verrassingsaanval weten Denisov en Dolohov Pierre Bezoechov en andere Russische gevangenen te bevrijden. Dit moment van bevrijding is zowel een fysiek als symbolisch keerpunt voor Pierre. Gedurende zijn gevangenschap heeft Pierre geleden, maar zijn herwonnen vrijheid markeert een nieuw begin voor hem.

In het laatste deel van deel 4 zien we de personages Natasja en Marja opnieuw actief worden na hun rouwperiode. Dit hoofdstuk markeert een belangrijk keerpunt in de roman, waarin de verschuiving van een tijd van oorlog naar een tijd van herstel en nieuwe mogelijkheden zichtbaar wordt. Natasha Rostova en Marja Bolkonskaya worden uit hun verdriet gehaald en teruggebracht naar het actieve leven.

Marja neemt haar verantwoordelijkheden als huishoudster op zich, wat haar helpt om de controle over haar leven en haar omgeving terug te winnen. Natasha daarentegen probeert haar moeder, die haar man (en Natasja's broer) Petja heeft verloren, te troosten. Haar liefdevolle zorg en steun voor haar moeder zijn cruciaal in deze periode van rouw. Natasja’s emotionele ontwikkeling wordt versterkt door haar rol als een soort steunpilaar voor haar familie. Dit benadrukt haar groeiende volwassenheid en haar vermogen om in moeilijke tijden verantwoordelijkheid te nemen.

Met de beëindiging van de oorlog komt ook een einde aan de carrière van Generaal Kutuzov, de commandant die een centrale rol heeft gespeeld in de Russische oorlogsinspanningen tegen Napoleon. Tolstoj schildert Kutuzov af als een bijna mythische figuur, iemand die de wijsheid en ervaring belichaamt die nodig waren om het Russische volk door deze turbulente tijden te leiden.

Tolstoj geeft Kutuzov een soort apotheose, wat aangeeft dat hij niet alleen een militair leider is, maar ook een symbool van nationale eenheid en veerkracht. Zijn strategieën en zijn vermogen om de Russische geest te inspireren worden in dit hoofdstuk erkend, en zijn nalatenschap wordt als belangrijk gezien voor de toekomstige richting van Rusland.

Een belangrijk deel in dit hoofdstuk is de hernieuwde ontmoeting tussen Pierre Bezoechov en Natasja. Hun wederzien is geladen met emotie, aangezien beide personages veel hebben meegemaakt tijdens de oorlog en hun persoonlijke tragedies. Deze ontmoeting is niet alleen een herverbinding van twee geliefden, maar ook een reflectie op hun persoonlijke groei en hun ervaringen in de oorlog.

Pierres reis van gevangenschap en lijden naar vrijheid en zelfontdekking heeft hem veranderd. Natasja, die haar eigen lijden heeft doorgemaakt, is ook niet meer de jonge, onbezorgde vrouw die ze ooit was. Hun ontmoeting belichaamt het idee van vernieuwing en de mogelijkheid van liefde en verbinding, zelfs na zoveel verlies.

Epiloog

Een boek als Oorlog en Vrede heeft niet voldoende aan één epiloog, maar wel twee. Tolstoj behandelt de ontwikkelingen en het leven van de hoofdpersonages na de oorlog, en biedt een reflectie op de thema's van de roman.

Hij schetst de levens van de hoofdpersonages jaren na de oorlog. Pierre Bezoechov en Natasja Rostova zijn getrouwd en hebben kinderen. Hun relatie, die door veel tegenslagen en verdriet is gegaan, is nu een bron van stabiliteit en liefde. Ze hebben samen een gezinsleven opgebouwd en zijn bezig met het opbouwen van hun toekomst.Marja Bolkonski is ook getrouwd met Nikolai Rostov, en zij, samen met hun gezin, hebben hun leven opnieuw opgebouwd na de oorlog. De twee koppels ondersteunen elkaar en hun families hebben een sterke band.

De zoon het van Andrej Bolkonski, Alexander, speelt een belangrijke rol als symbool van hoop, continuïteit en de erfenis van liefde. Bij de geboorte was hij reeds zijn moeder verloren en zijn vader stierf na zijn verwondingen bij de slag bij Borodino. Zijn tante neemt rol van moeder op haar en benadrukt daarmee de veerkracht van de menselijke geest en de kracht van gezin en gemeenschap in tijden van verdriet en verandering.

Er is een gevoel van optimisme en hoop in de epiloog. De personages hebben veel meegemaakt, maar ze zijn nu in staat om te genieten van de eenvoudige dingen in het leven. Er is een sterke nadruk op de waarde van liefde, gezin, en gemeenschap, wat de kern vormt van hun nieuwe leven.

Tolstoj reflecteert in de epiloog op de aard van oorlog en geschiedenis. Hij benadrukt dat grote historische gebeurtenissen vaak niet alleen het resultaat zijn van de daden van grote mannen, maar dat de massa en de onzichtbare krachten in de geschiedenis een cruciale rol spelen. Hij bespreekt ook de cycli van geschiedenis, de onvoorspelbaarheid ervan, en de manieren waarop individuen en samenlevingen zich aanpassen aan verandering. Dit komt tot uiting in de levens van de personages, die veerkracht tonen in hun pogingen om opnieuw betekenis aan hun leven te geven.

.