Ondraaglijke lichtheid van het bestaan (1983) Milan Kundera

Het boek leest verrassend vlot, maar waarover het gaat is niet eenvoudig om te vatten. Je krijgt het verhaal van 4 personen (Thomas, Tereza, Sabina en Franz) die elk op hun manier te maken krijgen met de lichtheid en de zwaarte van het bestaan. Daartussen vermengt Kundera heel wat filosofische thema's die meer in essayistische stijl beschreven worden. Filosofen als Nietzsche, Parmenides, Plato, Descartes komen aan bod.

Ik tracht er een aantal zaken uit te halen, maar dat is verre van alles.

Het is belangrijk om te weten dat het verhaal zich afspeelt in Tsjechoslowakije rond de periode van de Praagse Lente (1968) en de onderdrukking van die opstand door de Sovjet-Unie.

De eeuwige terugkeer

Het boek start met een bespiegeling op de filosofie van Nietzsche waarin het bestaan van een God en het daaraan verbonden hiernamaals in de vuilbak wordt gegooid. De zwaarte om te voldoen aan het geloof viel dus weg en daarmee ook de zwaarte van het bestaan. We leven maar een keer en er volgt geen verantwoording. Een leven ontdaan van alle zwaarte met geen verantwoordelijkheid wordt licht en dreigt daardoor ondraaglijk te worden. Daarvoor introduceert Nietzsche het idee van de eeuwige terugkeer. Dit idee betekent dat we ons leven dat we nu leiden tot in de eeuwigheid zouden herhalen juist op dezelfde manier. Wanneer je je daarvan bewust bent van die eeuwige terugkeer, dringt zich de vraag op hoe je dit leven dan zal leiden. Dan zou ons doen en laten pas een zwaarwichtige aangelegenheid worden. De ondraaglijke verantwoordelijkheid die daaraan verbonden is, zou ons kunnen verpletteren.

‘In de wereld van de eeuwige terugkeer rust op elke handeling het gewicht van een ondraaglijke verantwoordelijkheid. Daarom noemde Nietzsche de idee van de eeuwige terugkeer de zwaarste last. Als de eeuwige terugkeer de zwaarste last is, kan ons leven tegen die achtergrond uitkomen in al zijn schitterende lichtheid. Maar is zwaarte werkelijk verschrikkelijk en lichtheid schitterend? (pg9)

Eerst de mens dan de politiek

Het boek speelt zich af in Tsjechoslowakije rond de periode van de Praagse Lente (1968) en de onderdrukking van die opstand door de Sovjet-Unie. Toch is dit geen politiek boek. De roman toont vooral personages die op zoek zijn naar de zin van hun leven en die zich slechts beperkt inlaten met politiek. Dat wil niet zeggen dat er geen kritiek op het communisme wordt geleverd, maar de politieke situatie vormt eerder het decor. Hiermee ging Kundera recht tegen George Orwell in, die met zijn boek 1984 stelde dat in een totalitaire wereld alles zou draaien om dat totalitaire, en er geen bewegingsvrijheid meer zou zijn voor het individu. Kundera laat juist zien dat het totalitaire nooit alles kan overheersen, dat de mensen hun individuele levens ondanks alles gewoon verder ­leven.

De roman als onmisbare kunstvorm

Kundera stelt zich tot doel om het individuele menselijke ­bestaan te doorgronden. De roman is volgens hem een onmisbare kunstvorm, omdat die ons van kennis over het concrete leven voorziet – en daarin verschilt van bijvoorbeeld de wetenschap. De roman stelt de auteur in staat de binnenwereld van de mens in al haar complexiteit te onderzoeken: het zijn uiteindelijk onze dromen, nachtmerries, liefdes, angsten en verlangens die betekenis geven aan het leven.

Kitsch

In deel 6 van de roman gaat Kundera dieper in op het begrip kitsch.

'Kitsch is de absolute ontkenning van stront in letterlijke en figuurlijke zin; kitsch sluit vanuit zijn gezichtspunt alles uit wat het menselijk bestaan essentieel onaanvaardbaar maakt.' (pg285)

Hij stelt dat kitsch twee tranen van ontroering wekt.

‘De eerste traan zegt: wat mooi, kinderen die over een grasveld rennen! De tweede traan zegt: wat mooi om samen met het hele mensdom ontroerd te zijn door kinderen die over een grasveld rennen!’ (pg288)

Volgens Kundera is het de tweede traan die kitsch tot kitsch maakt. Kitsch ontstaat vanuit het gevoel verbonden te zijn met een massa die precies hetzelfde voelt; het is een traan van valse ontroering. Je bent ontroerd omdat het zo hoort. Kitsch staat los van de werkelijkheid en staat in dienst van een bepaald ideaal.

'[D]aarom zijn er ook verschillende soorten kitsch: katholieke, protestantse, joodse, communistische, fascistische, democratische, feministische, Europese, Amerikaanse, nationale, internationale. Sinds de Franse Revolutie noemt de helft van Europa zich links, terwijl de andere helft de benaming rechts kreeg. Het is vrijwel onmogelijk beide richtingen te definiëren met de theoretische principes waarop ze stoelen. Dat is niet vreemd: politieke bewegingen berusten niet op rationele standpunten, maar op fantasieën, denkbeelden, woorden en archetypen, die samen vorm geven aan deze of gene politieke kitsch. De betovering van de Grote Mars waardoor Franz werd geraakt, is de politieke kitsch die linkse mensen van alle tijden en richtingen samenbindt. De Grote Mars, dat is die schitterende weg voorwaarts, over alle hindernissen heen, want hindernissen hebben we nodig, pas dan wordt de mars de Grote Mars. Dictatuur van het proletariaat of democratie? Consumptiemaatschappij weigeren of productie verhogen? Guillotine of afschaffing van de doodstraf? Dat is helemaal niet belangrijk. Wat linkse mensen links maakt is niet de ene of de andere theorie, maar hun vermogen welke theorie dan ook te integreren in de kitsch van de zogenaamde Grote Mars voorwaarts.' (pg295)

Oedipus en het communisme

'Wie denkt dat de communistische regimes in Midden-Europa uitsluitend het werk van misdadigers zijn, ontgaat de essentiële waarheid: niet misdadigers creëerden die misdadige regimes, maar enthousiastelingen, in de overtuiging dat ze de enige weg hebben ontdekt die naar het paradijs leidt. Ze verdedigden die dapper en doodden daarom veel mensen. Later werd algemeen duidelijk dat het paradijs niet bestaat en de enthousiastelingen waren derhalve moordenaars.' (pg206)

Toen de communisten op hun verantwoordelijkheid werd gewezen voor de vele wantoestanden, riepen ze hun onschuld uit en riepen zichzelf uit tot slachtoffers, idealisten die gehandeld hadden uit overtuiging. Eén van de hoofdpersonages, Thomas, legt de link tussen hun roep naar onschuld en het verhaal van Oedipus. Toen Oedipus begreep dat hij met zijn moeder had geslapen en zijn eigen vader had vermoord, voelde hij zich niet onschuldig. Ook al had hij gehandeld in totale onwetendheid.

'Thomas hoorde het geschreeuw van de communisten ter verdediging van hun innerlijke zuiverheid en zei bij zichzelf: Dank zij jullie onwetendheid heeft dit land misschien voor eeuwen zijn vrijheid verloren en jullie schreeuwen dat jullie je onschuldig voelen?! Hoe kunnen jullie ernaar kijken? Zijn jullie dan niet geschrokken? Zien jullie eigenlijk wel? Als jullie ogen hadden, zouden jullie ze uit moeten steken en uit Thebe vertrekken!' (pg207)

Een hondenleven

Naast de 4 personages speelt ook de hond Karenin een belangrijke rol in het boek. Naar het eind van het boek eindigt ook het leven van Karenin en Kundera neemt de ruimte om te reflecteren op het zoeken naar geluk.

'Liefde tussen mens en dier is idyllisch. Ze kent geen conflicten, geen hartverscheurende scènes, geen ontwikkeling. Karenin omringde Tereza en Thomas met zijn leven gebaseerd op herhaling, en hij verwachtte van hen hetzelfde.

Als Karenin geen hond geweest was maar een mens, zou hij vast al lang tegen Tereza hebben gezegd: Hoor eens, ik baal ervan om elke dag met een croissant in mijn bek te lopen. Kun je niet iets nieuw verzinnen? Die zin omvat de gehele verdoemenis van de mens. De mensentijd draait niet in een cirkel, maar snelt in een rechte lijn vooruit. Dat is de reden waarom de mens niet gelukkig kan zijn, want geluk is het verlangen naar herhaling.' (pg. 340-341)

Milan Kundera (1929-2023) Milan Kundera in 1980. Beeld Elisa Cabot

Bent u communist, meneer Kundera?’ ‘Nee, ik ben romancier.’ ‘Bent u dissident?’ ‘Nee, ik ben romancier.’ ‘Bent u links of rechts?’ ‘Geen van beide. Ik ben romancier.’

Citaat, afkomstig uit de essaybundel Verraden testamenten,