Thérèse Raquin (1867) Emile Zola

Émile Zola’s roman Thérèse Raquin (1867) blijft een van de meest intrigerende voorbeelden van het literaire naturalisme. Een stroming die wordt gekenmerkt door een nauwkeurige weergave van de werkelijkheid, met extra aandacht voor de verklaring van menselijk gedrag door erfelijkheid (ras), milieu en tijdsgeest. Het boek veroorzaakte bij verschijnen een storm van morele verontwaardiging en werd gezien als een schandaalroman. Toch verdedigde Zola zijn werk met klem. In het voorwoord bij de tweede editie omschreef hij zijn roman als niets minder dan een wetenschappelijke studie: “een onderzoek van temperamenten en van de grondige veranderingen van het organisme onder druk van milieu en omstandigheden.” Tegenover de moralistische kritiek stelde Zola dus niet een verhaal vol provocatie, maar een literair experiment.

Die naturalistische ambitie vormt de kern van het boek. Zola wil, naar zijn eigen woorden, een “proefopstelling” creëren waarin menselijke karakters - opgevat als biologische en psychologische systemen - onderzocht worden zoals een arts zijn patiënten zou bestuderen. Het is geen verhaal over goed en kwaad, maar over driften, erfelijkheid, lichamelijkheid en determinisme. Precies dat gebrek aan morele duiding maakte de roman zo schokkend voor zijn tijd.

Van in het begin toont Zola hoe milieu en opvoeding de fundamenten leggen voor het verdere verloop van het verhaal. De jonge Thérèse wordt door haar vader zonder veel uitleg bij zijn zus gedumpt in de buurt van Vernon op het platteland aan de Seine, tussen Rouen en Parijs. Ze groeit op als een vreemde in een huishouden dat volledig draait rond Camille, de ziekelijke zoon van Madame Raquin. Uit blinde liefde voor haar zoon verwaarloost de tante de emotionele noden van Thérèse. Het meisje wordt zo gevormd tot een zwijgzame, onderworpen en onzichtbare aanwezigheid.

Zola toont hier al zijn naturalistische visie. Thérèse is geen vrij handelend moreel wezen, maar een product van verwaarlozing, te veel plicht en te weinig leven. Haar latere keuzes worden in de roman duidelijk weergegeven als gevolgen van haar omgeving, eerder dan bewuste morele misstappen.

Passage Pont-Neuf. (Horace Castelli, 1883)

Uit zorg en ambitie voor Camille besluit Madame Raquin haar winkel in Vernon op te geven en met Camille en Thérèse naar Parijs te trekken. Ook deze verhuizing naar Parijs versterkt die deterministische invloed van het decor. De kleine winkel in een vochtige, donkere passage nabij de Pont Neuf wordt door Zola uitvoerig beschreven. De verstikkende atmosfeer, het bedompte achterkamertje en de afwezigheid van licht staan symbool voor het lethargische, verstikkende bestaan van Thérèse. De omgeving is niet louter achtergrond, maar een actieve kracht die de psychologie van de personages vormt. Zoals ook recensenten opmerkten, nestelt de roman zich volledig in een “donkere, zenuwslopende en verstikkende sfeer”. Een sfeer die langzaam maar zeker in de personages kruipt.

De komst van Laurent, vriend van Camille, brengt een dramatische breuk teweeg. Waar Camille zwak en apathisch is, is Laurent van nature robuust, laatdunkend en lui. Zola tekent hem als een krachtig, sanguinisch type: iemand die vooral uit is op gemak en genot. In de ontmoeting tussen Thérèse en Laurent botst ingehouden hunkering op dierlijke passie. Hun affaire - rauw, woest en fysiek - is geen romantische liefde maar een ontlading van jarenlang opgekropte energie. Precies dit element droeg bij aan het schandaal. De roman toont lust niet als een zonde. Lust komt voort uit een biologische kracht, een drang die mensen tot radicale daden stuwt. Het ontbreken van morele veroordeling veroorzaakte grote verontwaardiging bij critici. Zola werd verweten zijn personages “als dieren zonder ziel” te behandelen.

Wanneer Thérèse en Laurent besluiten Camille te doden, wordt dat niet gepresenteerd als een dramatisch hoogtepunt maar als een logische uitkomst van omstandigheden. De moordscène op de Seine, beschreven met een koele, objectiverende blik, werd berucht om haar rauwe, bijna klinische detaillering. De beschrijving van Camilles verdrinking, de schermutseling, de beet in Laurents hals wordt neutraal weergegeven. Zola schetst de lezer een experiment dat onvermijdelijk uitdraait op destructie. Juist die stijl droeg sterk bij aan de reputatie van het boek als schandaalroman. Zola toont immers de laagste driften van de mens in hun puurste vorm, zonder poging om ze te verbergen of te verzachten. De personages zondigen zonder bestraffing van buitenaf of schuldbesef en precies dat wekte morele beroering op.

Wanneer de moord gepleegd is, toont Zola het tweede deel van zijn “experiment”. Hoe de misdaad het organisme aantast. Laurent, ooit het sterkste karakter, vervalt langzaam in neurotisch gedrag. Thérèse wordt apathisch en uitgeput. Hun daad die uiteindelijk tot een huwelijk lijdt, is geen bevrijding maar een nachtmerrie. Een reeks slapeloze nachten, angstaanvallen en hallucinaties waarin Camille hen steeds achtervolgt. Zola’s visie blijft ook hier deterministisch. Het gaat niet om moreel schuldgevoel, maar om psychische en lichamelijke ontwrichting. De moord heeft hun temperamenten verstoord, hun zenuwstelsel is uit evenwicht geraakt. Laurent die een poging wil doen om terug te schilderen, geeft zijn personages onbewust overal Camilles gezicht, Thérèse voelt zich opgesloten in een huwelijk met een man die haar zowel aantrekt als doet walgen. Een gespannen, hysterische sfeer beheerst hun bestaan waarbij de beklemmende woning waarin zij leven dit versterkt.

Madame Raquin, inmiddels verlamd door een beroerte, is een stille getuige van hun ondergang. Wanneer zij hun ruzies en verwijten hoort en zo ontdekt dat zij de moordenaars zijn van haar zoon, wordt haar zwijgende aanwezigheid een morele aanklacht op zich. Toch kan zij niets doen.

Thérèse en Laurent zien geen uitweg en drijven elkaar tot waanzin. Beiden willen de ander doden. Beiden beseffen dat hun passie hun ondergang heeft veroorzaakt. In een dramatische climax plegen ze samen zelfmoord. Een daad niet zozeer uit berouw, maar uit totale uitputting, ontreddering en angst.

Wat overblijft is een wereld zonder helden, zonder verlossing, zonder moraal. Precies daarom is Thérèse Raquin zo’n krachtig voorbeeld van het naturalisme. Zola weigert troost te bieden of het gedrag van zijn personages op ethische wijze te sturen. Zijn roman is, zoals hij het zelf noemde, een “experiment” dat laat zien wat er met mensen gebeurt wanneer biologie, omgeving en omstandigheden de enige krachten zijn die hen sturen.

Emile Zola toont de mens niet zoals hij zou moeten zijn, maar zoals hij volgens Zola is.

Net dat maakt het werk vandaag nog altijd zo intens en intrigerend. Een genadeloze blik op de menselijke natuur, gevangen in een wereld die even benauwend is als de passage waar de Raquins hun winkel houden.