De tijgerkat (1958) Giuseppe Tomasi di Lampedusa

De tijgerkat wordt dé klassieker van de moderne Italiaanse literatuur genoemd en stond daarom al lang op mijn lijst. Het boek werd in 1958 gepubliceerd. Een jaar na de dood van de auteur. Hij had jarenlang geprobeerd een geschikte uitgever te vinden. Het boek werd vanaf de eerste druk een succes.

Sicilië, 1860. Garibaldi landt bij Marsala (Sicilië) om het eiland in te lijven bij de nieuwe, liberale eenheidsstaat Italië. De risorgimento of eenmaking van Italië past in een algemene tendens van natiestaatvorming in de 2e helft van de 19e eeuw in Europa. Het is de tijd van het nationalisme, de romantiek. In dezelfde periode zal het keizerrijk Duitsland ontstaan. Deze drang naar het vormen van de natiestaat met het daarmee gepaard gaande vlaggengezwaai is één van de vele kiemen die zal leiden tot WOI. Sicilië vormde tot dan met het zuiden van de Italiaanse laars 1 staat onder leiding van de Bourbons, de reusachtige dynastieke familie waar ook Louis XIV en co toe behoorde. De inval van Garibaldi luidt het einde van de Bourbons en de feodaliteit in. De adel moet plaats ruimen voor de burgerij. De eenmaking wordt vooral nagestreefd vanuit het noordelijke sterk geïndustrialiseerde deel van Italië. Het zuiden is langer feodaal en heeft de boot van de industriële revolutie grotendeels gemist. De tegenstelling noord-zuid in Italië die we tot op de dag van vandaag kennen, is ook hier reeds aanwezig.

Het hoofdpersonage Don Fabrizio, prins van Salina, ziet deze ontwikkeling met lede ogen aan. Hij stamt uit een eeuwenoud adelijk geslacht. Hij laat de actualiteit wat aan zich voorbijgaan en voelt zich eerder machteloos tegenover de geschiedenis en zoekt troost in zijn studie van sterren en planeten. Zijn neef én pupil Tancredi leeft op de breuklijn van de oude en de nieuwe orde en weet zich aan te passen aan het nieuwe bestel. Hij sluit zich aan bij Garibaldi, trouwt met de dochter van een steenrijke dorpsburgemeester, in de ogen van Don Fabrizio een ongemanierde boer, en zal hoge posities bekleden in de nieuwe staat. Tancredi is een opportunist die de volgende uitspraak doet: “we moeten alles veranderen, zodat alles hetzelfde blijft.” Een uitspraak die denk ik op veel revoluties kan toegepast worden, de ene elite wordt vervangen door de ander. Dit wordt mooi beschreven in een gesprek van pater Pirrone, de huispriester van de familie Salina, in een gesprek met een andere geestelijke, Don Pietrino.

En ik zal jouw wat zeggen, Don Pietrino: mocht deze klasse ooit verdwijnen, zoals het al zo vaak is gebeurd, dan zou er dadelijk een andere opstaan die net zo is, met dezelfde feilen en dezelfde kwaliteiten. Die zou zich dan wellicht niet meer beroepen op het bloed, maar op, wat zal het zijn… op het feit dat iemand langer op een plek woont dan iemand anders, of op zogenaamd diepgaandere kennis van de een of andere voor heilig gehouden tekst.

De kracht van de roman ligt in de prachtige beschrijvingen zowel van de uiterlijke als innerlijke wereld. Bij het lezen wordt het Sicilië van de 2e helft van de 19e eeuw tot leven gewekt. Het landschap wordt in geuren en kleuren beschreven: je hoort de honden blaffen, ruikt de verwaarloosde tuinen, de stoffige interieurs en voelt de verzengende hitte. De mensen komen tot leven, niet alleen de adellijke en de burgerlijke heren, maar ook de boeren, de kruidenplukkers, de priesters, de soldaten, de verliefde jonge meisjes, de verbitterde oude vrouwen.

De beschrijving van de dood van de prins, in 1883, wordt algemeen beschouwd als één van de mooiste sterfscènes van de wereldliteratuur. Een zware roem om dragen, maar ik moet bekennen dat het inderdaad wel klopt. Centraal in het boek staat het verval, de nostalgie en dit wordt in deze sterfscène inderdaad meesterlijk beschreven. In 1910 is het verval van de familie compleet. De dochters van de ondertussen reeds enkele decennia gestorven Don Fabrizio kwijnen weg in het veel te grote, half vervallen paleis waar ze langzaam afscheid nemen van de relikwieën uit het verleden. De grandioze aristocratische levenswijze verwordt tot een krampachtig vasthouden aan wat ooit geweest was.

Het boek deed me qua thematiek en gevoel sterk denken aan De Buddenbrooks van Thomas Mann. Mann die in De Buddenbrooks het verval van een koopmansfamilie beschrijft, schrijft in feite over zijn eigen familie. Giovanni Tomassi di Lampedusa doet het zelfde. Alleen was zijn familie van hoge Siciliaanse adel en is Don Fabrizio zijn fictieve grootvader.

De wereld die zowel Mann als Lampedusa in de betreffende romans beschrijven is de wereld van gisteren. Een wereld met ook veel duistere kanten. Toch wordt naar die wereld gekeken met nostalgie want een wereld die weg is, hoort steeds beter te zijn dan de wereld van nu.