De Meester en Margarita (1940 -1967) Michail Boelgakov

Korte inhoud

Het sprookjesachtig verhaal beschrijft het bezoek van de duivel, Woland, en zijn handlangers aan de hoofdstad van de door Stalin geregeerde Sovjet-Unie, Moskou. Het moet tussen 1925 en 1940 zijn. De stad is in paniek: willekeurige mensen worden plotseling krankzinnig of onthoofd, veranderen in vampiers of verdwijnen op mysterieuze wijze.

Daarnaast lopen nog twee verhalen doorheen het boek, dat van de 'Meester' en Margarita en van Pontius Pilatus en Jezus.

Nog voor de komst van de duivel heeft de 'Meester' een roman geschreven over Pontius Pilatus, de Romeinse stadhouder die na de kruisiging van Christus zijn handen in onschuld wast. Margarita vind het boek zo goed dat ze vindt dat iedereen het zou moeten lezen en ze noemt haar geliefde de 'Meester' omwille van deze prestatie.

Het boek van de 'Meester' wordt als gevaarlijk beschouwd en verboden. Zijn geliefde, Margarita, vindt dat hij zich tegen die onrechtvaardigheid moet verzetten maar zelf wil hij zijn manuscript verbranden en laat zich, volledig ontmoedigd, opsluiten in een psychiatrisch instituut.

Margarita, die haar geliefde wil redden, wordt door het duivelse gezelschap uitgenodigd om zich bij hen aan te sluiten. Ze verandert in een heks en vliegt de stad in om Woland te ontmoeten. Margarita wordt door hem gevraagd om koningin te zijn van het Satansbal, ter ere van Walpurgisnacht. De duivel zelf raakt zo van haar onder de indruk dat hij haar wens vervult. Ze wordt verenigd met de 'Meester'. Aan het lijfelijk bestaan van de geliefden komt een eind, zij verlaten Moskou spoorslags door het luchtruim en vinden onderdak in een bescheiden huisje op het platteland waar zij 'voor de rest van de eeuwigheid' mogen blijven.

De auteur

Michail Boelgakov (1891 - 1940) heeft van 1928 tot vlak voor zijn dood aan 'De Meester en Margarita' gewerkt. De laatste passages dicteerde hij vanuit zijn ziekbed aan zijn vrouw.

Het boek is een aanklacht tegen het totalitair regime van Stalin die de Sovjet-Unie had omgevormd tot een communistische terreurstaat. Pas in 1967 verscheen in Moskou een zwaar gecensureerde versie ervan en werd ondanks dat een literaire sensatie.

Kritiek op de misstanden in de ‘socialistische’ Sovjetsamenleving

Black Magic and its Exposure - Artist: Erika Latigan, Germany - 2011

Boelgakov stelt de misstanden in de ‘socialistische’ Sovjetsamenleving aan de kaak. De maatschappij waarin iedereen gelijk moet zijn, drijft op corruptie en het streven naar materiële welvaart. Dit wordt prachtig geïllustreerd in het hoofdstuk waarin Woland en zijn gezelschap een variétéshow opvoeren en het publiek overladen met geld en luxeproducten.

Die luxe die de ware Sovjetburger zich volgens de doctrine moet van onthouden, wordt door het publiek gretig in ontvangst genomen. Woland speelt in op de hebzucht, de onmatigheid en de machtswellust en toont zo de ware aard van zijn publiek. Het geld en de prachtige kleding waar zelfs om gevochten wordt en meegesleurd wordt uit het theater, verdwijnt weer even plotseling wanneer ze na de voorstelling buiten op straat staan. Geld wordt wc-papier. Prachtig geklede dames staan plots naakt op straat. Het lijkt op het sprookje van de nieuwe kleren van de keizer.

Net zoals George Orwell in Animal Farm klaagt Boelgakov de ongelijkheid tussen de Sovjetburgers aan.

Boelgakov klaagt ook de terreur en de willekeur van het Stalinisme aan. Elke burger kon op elk moment zonder vorm van proces van zijn bed gelicht worden en ‘verdwijnen’. Daarnaast klaagt hij de hypocrisie van de cultuurambtenaren en literatoren aan die het bewind welgezind zijn en die in luxe en (redelijke) welstand kunnen leven omdat ze zich aan het regime hebben geconformeerd en dat ten dienste staan, terwijl kunstenaars met werkelijk talent en een afwijkende visie leven en werken onmogelijk wordt gemaakt, zoals Boelgakov zelf. Wat iemand in de periode van het stalinistisch regime tot schrijver maakt, is het lidmaatschap van de schrijversbond, en niet het feit of hij talent toont en goede boeken schrijft. De meester weigert zich te conformeren en schrijft een waarachtig verhaal. Het feit dat hij vasthoudt aan zijn principes maakt van hem een staatsvijand die gecanceld moet worden.

Een belangrijk thema van het boek is het verzet tegen intellectuele lafheid. Een bijzonder gegeven als je weet dat Boelgakov het manuscript van dit boek in de kachel gooide, omdat hij vreesde dat het hem zijn kop zou kosten. Maar in Rusland zeggen ze 'manuscripten branden niet', een uitspraak die komt van Boelgakov.

Het absurde leven in de Sovjet-Unie

Om de absurditeit van het Sovjetregime extra in de verf zetten, gebruikt Boelgakov heel wat fantasie-elementen. Wanneer de duivel het in de Goede Week in Moskou voor het zeggen heeft, leidt dat tot een ware heksenketel. Grotesk-fantastisch bijvoorbeeld is het optreden van de sprekende en wodka drinkende kater, van een ambtenaar die opeens volstrekt onzichtbaar is, maar in zijn functie wordt vervangen door zijn kostuum, een presentator van een theatershow die zijn hoofd kwijtraakt, maar later weer terugkrijgt.

Goed versus kwaad

Kritiek op het corrupte beleid en het verbieden van de kerk loopt als rode draad door het verhaal. Een fantastisch sfeerbeeld van het leven in een surrealistisch land. De duivel wordt in het boek aangesproken met de naam Woland. Dit is een Germaanse benaming waarmee Boelgakov zich in de traditie van de Faustsagen zet. Ook het Satansbal op Walpurgisnacht is hier een verwijzing naar. Verder komt dit tot uiting in de polariteit van het spirituele en het materiële, van goed en kwaad en de vrijheid van keuze die de mens daartussen wordt geboden. Dat gegeven staat meteen centraal in het begin van de roman in de discussie tussen Woland en 2 intellectuelen Bezdomny en Berlioz, zijn eerste slachtoffer, al centraal.

Ivan Bezdomny , Mikhail Aleksandrowicz Berlioz met Wolan in het midden.

'Dat is het zeker,' viel de onbekende hem bij met een fonkelend oog en hij vervolgde: 'Maar wat mij dwarszit is het volgende probleem: als God niet bestaat, dan blijft toch

altijd de vraag bestaan, wie dan wél het menselijk bedrijf bestiert, alsmede de gehele op deze aarde bestaande orde.'

'Dat doet de mens zelf,' haastte zich Bezdomny geërgerd deze eerlijk gezegd niet bijster helder geformuleerde vraag te beantwoorden.

'Met uw welnemen,' vervolgde de onbekende minzaam, 'wie iets regelen wil moet toèh hoe dan ook beschikken over een welomlijnd plan voor een enigszins redelijke tijd. Maar

ik vraag u, hoe kan de mens ooit iets bedisselen, als hij zelfs de mogelijkheid ontbeert om plannen op te stellen voor een belachelijk korte tijd als, pakweg, duizend jaar, terwijl hij niet eens kan instaan voor zijn eigen dag van morgen?'

Woland en zijn gezelschap trekken een spoor van onverklaarbare misdaden door de stad en dit vraagt om een reactie van de officiële autoriteiten. Terwijl ze toch duidelijk worden geconfronteerd met onverklaarbare en magische gebeurtenissen, blijven ze ze naar rationele verklaringen zoeken. Het kwade en dus het bestaan van de duivel erkennen, zou als gevolg hebben dat ze ook het bestaan van God, het goede, moeten erkennen - en dat past uiteraard niet in de ideologie van de Sovjetstaat.

De duivel Woland met van links naar rechts Behemoth, Hella, Koroviev and Azazello - Foto: Aleksey Galushkov, Kiev, Ukraine - 2013

Een eigen huis, een plek onder de zon

Margarita haar grootste wens is om een rustig leven te kunnen leiden met haar geliefde, de 'Meester'. Niets liever wil ze dan zich onttrekken aan het totalitaire regime van Stalin dat overal ogen en oren heeft. Een samenleving waarin het individu ondergeschikt is aan het collectieve. Ook hier zien we terug een mooie parallel met George Orwell. In het boek 1984 zoeken Winston Smith en zijn geliefde Julia ook naar privacy weg van het alziend oog van Big Brother. Beide liefdesparen zoeken naar het gewone leven zonder angst.

Alternatief lijdensverhaal

Naast alle fantastische elementen verweeft Boelgakov een alternatief evangelie in het boek. De meester, het personage uit de titel schrijft een boek over Pilatus en zijn rol in de berechting van Jezus. Dit boek vormt dus een verhaal in het verhaal.

Jezus, Jesjoea genaamd in het boek, vertoont maar weinig van de Jezus uit de bijbel: hij is geen Messias die de verlossing predikt, geen goddelijke Christus, maar een wat naïef-aandoende, voorzichtige lekenprediker, die het hinderlijk vindt dat hij steeds maar wordt nagelopen door Matteus Levi die zijn woorden opschrijft en daarbij naar eigen believen verdraait. Het is een Jezus die wonderlijk menselijk aandoet. Jesjoea's wonderen zijn bescheiden en beperken zich tot enkele momenten van helderziendheid (zo voorspelt hij dat Pilatus' helse migraineaanvallen zullen stoppen). In niets vertoont hij kortom de trekken van de zoon van God uit de testamenten die zich bewust is van zijn missie.

Wanneer Pilatus Jesjoea vraagt of hij de soevereiniteit van het gezag van de Romeinse keizer in twijfel heeft durven trekken, antwoordt Jesjoea:

‘Onder meer heb ik gezegd, [...] dat ieder gezag een vorm van tegen de mensen gericht geweld vertegenwoordigt en dat er een tijd zal aanbreken, waarin er geen gezag van keizers of wie ook zal zijn. De mens zal overgaan in een koninkrijk van waarheid en gerechtigheid, waarin geen behoefte meer zal zijn aan enigerlei gezag.’

Pilatus hoewel ziet in dat de woorden van Jesjoea weinig concreets tegen deze keizer bevatten, maar hij beseft dat de woorden van Jesjoeja toch als gevaarlijk zullen worden beschouwd. Daarom besluit hij - tegen zijn eigen geweten in en uit angst en lafheid - dat Jesjoea moet sterven. Deze beslissing zal hem opzadelen met een eeuwig schuldgevoel.

In het verhaal van Pilatus en Jezus kan veel kritiek gelezen worden op de Sovjetmaatschappij. Pilatus staat symbool voor het leger bureaucraten die in naam van Stalin allerlei beslissingen nemen en zo veel kwaad doen. De beweegreden voor hun daden is angst en lafheid. De woorden die Jesjoea tegenover Pilatus uitspreekt, en die uiteindelijk de aanleiding vormen voor zijn veroordeling, vormen net zo goed een kritiek op het Stalinistisch regime kunnen worden geïnterpreteerd.

Sympathy for the devil - Rolling Stones

Mick Jagger zou voor het schrijven van de tekst ‘Sympathy For The Devil’ inspiratie gehaald hebben uit het boek De meester en Margarita van Boelgakov. Het lied is, in tegenstelling tot het boek, geschreven in de eerste persoon. Hier is de duivel zelf aan het woord, die zich direct voorstelt aan de luisteraar als een ‘man of wealth and taste’. Direct daarna doet hij dezelfde claim als in De meester en Margarita, namelijk dat hij erbij was toen Pilatus Jezus veroordeelde. Maar daar houdt de overeenkomst wel op, want de Jezus en Pilatus waar de duivel van Jagger het over heeft lijken toch echt die van de Bijbel te zijn, meer dan die uit het alternatieve evangelie van de meester uit Boelgakovs roman.

‘Sympathy For The Devil’ met beeldmatriaal uit verfilmingen van De meester en Margarita.

Waar de roman van Boelgakov zich volledig afspeelt in Moskou (behalve de passages over Pilatus), verlegt Jagger het toneel al snel naar St. Petersburg. Zijn duivel eist de verantwoordelijkheid op voor de moord op de tsaar, diens dochter Anastasia en zijn ministers, de Tweede Wereldoorlog, godsdienstoorlogen, de moord op de Kennedy’s en andere wapenfeiten passeren in sneltreinvaart de revue. Mick Jagger lijkt vooral het idee van een duivel die in verschillende tijdvakken opereert gekopieerd te hebben van Boelgakov. Ook daar duikt de duivel overal op en lijkt de hand de hebben in alle misdaden.

Wat ook opvalt is dat de duivel van Jagger en die van Boelgakov niet onverdeeld onsympathieke personages zijn. De duivel van Boelgakov is rebels en zaait chaos en vernietiging, maar houdt vooral de mens een spiegel voor en toont hem zijn hypocrisie. Het boek heeft nu en dan iets van een schelmenroman in de traditie van de Reynaert. Uiteindelijk is de duivel ook mild voor de meester en Margarita, die dankzij hem herenigd worden.

De duivel van Jagger legt uit dat hij niet zelf het kwaad aanricht. Kwaad is, net als het goede, in ons allemaal: ‘every cop is a criminal’ en ‘all sinners saints’. Goed en kwaad zijn twee zijden van dezelfde medaille. Zo moet ook de naam van de duivel uitgelegd worden. Een lucifer ontbrandt niet uit zichzelf, maar is ‘in need of some restraint. ’ Hij is niet degene die het kwaad bewerkstelligt, maar uiteindelijk zijn we dat zelf: ‘after all it was you and me’.

DE MEESTER EN MARGARITA (14+)

een coproductie van Laika naar de cultroman van Boelgakov