De Cicero-trilogie (2020) Robert Harris

"Wie onwetend blijft van wat er voor zijn geboorte gebeurde, blijft altijd een kind. Want wat is een mensenleven waard, als het niet is verweven met het leven van onze voorvaderen in de annalen der geschiedenis?" - Cicero, Orator, 46 v.Chr.

Robert Harris beschrijft in drie zeer vlot leesbare boeken aan de hand van het leven van Marcus Tullius Cicero de geschiedenis van de late Romeinse Republiek.

Deel 1 Imperium

In het eerste deel "Imperium" wordt Cicero's opkomst tot het ambt van consul beschreven in de Romeinse Republiek.

Tiro

Het verhaal wordt verteld vanuit het perspectief van Tiro, Cicero's loyale slaaf die van jongs af aan in dienst was van de familie en Cicero als persoonlijke secretaris diende tot aan diens dood. Beide. Tiro is een historische figuur die vooral bekend is om zijn uitvinding van een vorm van stenografie, ook wel het Tironische notenschrift genoemd. Dit systeem van afkortingen en symbolen maakte het mogelijk om snel en efficiënt aantekeningen te maken van toespraken en vergaderingen. Het Tironische notenschrift werd wijdverspreid en bleef in gebruik gedurende de middeleeuwen en zelfs daarna, wat zijn blijvende invloed op de schriftcultuur benadrukt.

Tiro schreef ook een biografie van Cicero, hoewel dit werk verloren is gegaan. De informatie die hij verzamelde en bewaarde, heeft echter bijgedragen aan de historische kennis over Cicero en de Romeinse Republiek. Door zijn nauwe samenwerking met Cicero en zijn eigen intellectuele bijdragen, speelde Tiro een belangrijke rol in de documentatie en verspreiding van een belangrijk deel van de Romeinse literaire en politieke geschiedenis.

Homo Novus

Het boek begint met Cicero's vroege jaren en zijn eerste stappen in de politiek. Cicero werd geboren op 3 januari 106 v. Chr. in Arpinum, een kleine stad ten zuidoosten van Rome. Zijn familie was van de equites-klasse (ridderstand), wat betekende dat ze welgesteld maar niet van adel waren. Hij kreeg een uitgebreide opleiding en studeerde retoriek, filosofie en recht onder invloedrijke leraren. Harris beschrijft Cicero's ambities en zijn vastberadenheid om politieke macht te verwerven ondanks zijn status als homo novus. Deze stauts verwees naar een man die geen voorouders had gehad die consulaire of andere hoge ambten hadden bekleed. Dit maakte het veel moeilijker om politieke ambten te verkrijgen, aangezien de politieke elite sterk neigde naar nepotisme en bescherming van hun eigen privileges. Wie niet van adel was, had het heel moeilijk om binnen te breken in de sterk hiërarchische samenleving zoals die van Rome. De vastberadenheid van mannen als Cicero toonde echter aan dat persoonlijke verdiensten en talent een weg konden banen naar het hoogste politieke toneel.

Cicero begon zijn carrière als advocaat en een groot deel van het verhaal richt zich op Cicero's rol in enkele belangrijke rechtszaken, waaronder de vervolging van de corrupte gouverneur Verres. De rechtszaak tussen Cicero en Verres, die plaatsvond in 70 v.Chr., ging over de beschuldigingen van grootschalige corruptie en machtsmisbruik door Gaius Verres tijdens zijn ambtstermijn als gouverneur van Sicilië (73-71 v.Chr.). Deze zaak vestigt Cicero's reputatie als een briljant advocaat en een voorvechter van gerechtigheid. verwierf al snel een reputatie als een uitstekende redenaar. Via zijn enorme werkkracht, spitsvondigheid en oratorisch talent maakte hij brandhout van Verres. Hij verwierf zo al snel een reputatie als een uitstekende redenaar en een beschermer van de Republiek tegen de steeds verder oprukkende corruptie, de steeds rijker wordende elite en het sluipend gif van de demagogie.

De 'cursus honorum'

Zijn naambekendheid en reputatie maakte het voor Cicero mogelijk om op te klimmen in de politieke rangorde. Ten tijde van de Romeinse republiek betekende dit dat je de 'cursus honorum' moest doorlopen. Dit was de sequentiële volgorde van publieke ambten die Romeinse politici dienden te doorlopen om hogere posities binnen de Romeinse Republiek te bereiken. De cursus honorum vereiste doorgaans dat een politicus een minimale periode had doorgebracht in elk ambt en bepaalde tijdsintervallen werden gerespecteerd tussen ambten, wat zorgde voor een gedegen opbouw van ervaring en autoriteit. Het systeem was ontworpen om politieke stabiliteit en ervaring te waarborgen door ervoor te zorgen dat ambtenaren de nodige ervaring opdeden voordat ze hogere functies bekleedden.

De tanende macht van de republiek

Harris schildert een levendig beeld van de politieke intriges en machtsstrijden in Rome. Cicero moet navigeren door een complexe wereld van rivaliserende facties, corruptie en persoonlijke vijanden. Zijn relaties met invloedrijke figuren zoals Pompeius, Crassus, en de nog jonge Julius Caesar komen aan bod.

De drie protagonisten bespelen hun collega politici en het volk met allen hetzelfde doel voor ogen: de absolute macht enkel voor zichzelf. Een mooi voorbeeld in dit boek is de strijd tegen de piraterij op de Middellandse zee. In 67 voor Christus werd Ostia, de haven van Rome, in brand gezet door zeerovers. Gnaeus Pompeius Magnus vroeg en verkreeg buitengewone volmachten om de Middellandse Zee van piraten te bevrijden. Hij had bevoegdheden op heel de Middellandse Zee en 75 kilometer landinwaarts. Feitelijk werd hij alleenheerser van het Romeinse rijk buiten Italië, totdat hij de piraten had uitgeroeid. Cicero zag met lede ogen aan hoe het instituut van de republiek langzaam erodeerde onder de niets ontziende persoonlijke ambities van mannen die zichzelf belangrijker achtten dan de het voortbestaan van de republiek.

Het boek leidt naar Cicero's verkiezing tot consul in 63 v.Chr. Zoals reeds vermeld was dit voor een homo novus een uitzonderlijke verdienste. Cicero was de eerste van zijn familie om het hoogste ambt te bereiken en dit volledig op basis van zijn merites. Een hoogtepunt dat echter sporen naliet. De verkiezingen waren zeer competitief. Cicero stond tegenover Lucius Sergius Catilina, een aristocraat die steun had onder de armen en ontevreden burgers. Cicero voerde echter een succesvolle campagne waarin hij zichzelf presenteerde als een verdediger van de republiek en de orde, en hij won de verkiezing met een meerderheid van de stemmen. Cicero was nu consul, maar had ook machtige vijanden gemaakt.

Deel 2 Lustrum

In deel 2 van de Cicero-trilogie wordt de periode van 63 v.Chr. tot 58 v.Chr. beschreven. Deze 5 jaar (lustrum = periode van 5 jaar) was een van de meest turbulente periodes in Cicero's leven en de Romeinse Republiek. Centraal staat de strijd om de waarden van de republiek te vrijwaren. De persoonlijke ambitie van de reeds genoemde Pompeius, Crassus en Caesar houden het politieke leven meer en meer in een wurggreep. Cicero ziet het als zijn plicht de Republiek te verdedigen. Harris behandelt de uitdagingen en gevaren waarmee Cicero wordt geconfronteerd, inclusief de vijandschap van politieke tegenstanders en de constante dreiging van geweld. Cicero wordt gepresenteerd als een man die worstelt met zijn eigen principes en de noodzaak om compromissen te sluiten in een corrupte politieke omgeving. Zijn beslissingen en de gevolgen daarvan voor zijn reputatie en persoonlijke leven worden uitvoerig verkend.

De Catilinarische samenzwering

Cruciaal tijdens Cicero's ambtsperiode als consul was de Catilinarische samenzwering waarbij Catilina en zijn medestanders de macht van de senaat wouden breken en hervormingen doorvoeren die hun positie zouden versterken. Catilina en zijn medestanders waren ontevreden over de bestaande politieke situatie in Rome. Ze zagen zichzelf als vertegenwoordigers van de 'populares', een politieke factie die opkwam voor de belangen van de gewone burger tegenover de 'optimates', de traditionele aristocratische elite. Catilina en de zijnen bespeelden het volk. Toch had de opstand van Catilina, zoals reeds bleek in het eerste van de trilogie, ook persoonlijke motieven. Hij voelde zich benadeeld door de senaat omwille van het mislopen van het ambt van consul en wilde wraak nemen op zijn politieke tegenstanders. Catilina en zijn medestanders waren vaak van adel maar financieel in de problemen geraakt. Een succesvolle samenzwering zou hem in staat stellen om de controle over Rome te verwerven, zijn financiële situatie te verbeteren en zijn politieke macht te vergroten.

Alles begint met een huiveringwekkende gebeurtenis aan de vooravond van Cicero’s inhuldiging als consul. Door vele mensen werd deze ontdekking als een slecht voorteken voor zijn consulaat beschouwd. Dit voorval gebruikt Robert Harris om de lezer duidelijk te maken dat het consulaat van Cicero geen wandeling door het park zou worden voor Cicero. De gebeurtenissen van dit jaar zouden het voortbestaan van de republiek en het leven van Cicero zelf ernstig in gevaar brengen.

De intriges komen tot een kookpunt wanneer Cicero via een informant te weten komt dat Catilina van plan was om hem te vermoorden en om daarna met zijn medestanders een gewapende opstand te beginnen, senatoren te vermoorden en de stad in brand te steken. In het boek wordt omstandig beschreven dat de aanhangers van Catilina het huis van Cicero trachten binnen te dringen. Dit kan voorkomen worden. In plaats van direct militaire actie te ondernemen, koos Cicero ervoor om Catilina in de senaat te confronteren met zijn beroemde toespraak, bekend als de eerste Catilinarische redevoering, waarin hij Catilina openlijk beschuldigde van het beramen van een samenzwering tegen de staat.

Quousque tandem abutere, Catilina, patientia nostra?

quam diu etiam furor iste tuus nos eludet?

quem ad finem sese effrenata iactabit audacia?

Hoelang nog, Catilina, zal je ons geduld misbruiken?

Hoelang nog zal die razernij van jou met ons de draak steken?

Tot welk uiterste zal jouw lef zich grenzeloos roeren?

Cicero's rede tegen Catilina - Cesare Maccari 1888

Na Cicero's toespraak stemde de senaat voor een motie om Catilina uit Rome te verbannen. Catilina verliet Rome en verzamelde zijn volgelingen buiten de stad. Ondertussen werden in Rome de medestanders van Catilina gearresteerd. Cicero nam een aantal maatregelen, waaronder het arresteren en executeren van enkele samenzweerders, om de dreiging van de samenzwering te neutraliseren.

Harris beschrijft zeer goed hoe Cicero erin slaagt door zijn vastberadenheid en effectieve strategieën om Catilina's samenzwering te verijdelen zonder dat het tot een grote gewapende opstand kwam. Zijn retorische vaardigheden en politieke besluitvorming speelden een essentiële rol bij het behoud van de stabiliteit van Rome tijdens deze crisis. Om de opstand te onderdrukken liet hij enkele van de belangrijkste samenzweerders arresteren en executeerde hen zonder een formeel proces, wat hij beschouwde als een noodzakelijke noodmaatregel om de staat te redden. Deze daad, het doden van Romeinse burgers, zou echter grote gevolgen hebben voor Cicero.

Pater Patriae

Het verijdelen van de samenzwering geeft Cicero een onaantastbare status. Als erkenning voor zijn diensten aan de staat en zijn cruciale rol in het beschermen van de Republiek, verleende de Romeinse Senaat Cicero de titel "Pater Patriae". Deze eretitel was een uitzonderlijke eer en werd slechts aan zeer weinigen toegekend. Het betekende dat Cicero werd gezien als een vaderfiguur die het welzijn van de staat had veiliggesteld en zijn burgers had beschermd. De titel versterkte Cicero's reputatie als een staatsman die het belang van de Republiek boven persoonlijke ambities stelde.

Caesar en Pompeius, de spinnen in het web

Robert Harris gebruikt Caesar en Pompeius als belangrijke historische figuren om de bredere politieke en sociale context van de late Romeinse Republiek te belichten.

Hun opkomst en machtsstrijd weerspiegelen de instabiliteit en polarisatie binnen de Romeinse elite tijdens die periode waarbij beetje bij beetje de eeuwenoude afspraken en gebruiken binnen de Republiek in vraag worden gesteld. Instituten die voor stabiliteit zorgden worden steeds verder uitgehold Caesar slaagt er telkens in het volk aan zijn kant te hebben en in naam van dat volk zich steeds meer macht toe te eigenen.

Cicero's Vlucht

Het boek volgt ook de periode na Cicero's consulaat, waarin hij wordt geconfronteerd met de politieke repercussies van zijn acties tegen de samenzweerders. Een van de belangrijkste tegenstanders van Cicero was Publius Clodius Pulcher. Een invloedrijke politicus die gesteund door Caesar en Pompeius verkozen werd tot volkstribuun. Clodius zelf van adel wierp zich op als stem van het volk en versterkte zo het populisme als machtsfactor in de republiek. Clodius had een persoonlijke vete met Cicero en zag een kans om zijn vijand uit te schakelen. Eenmaal in deze positie introduceerde hij een wet (lex Clodia de exilio Ciceronis) die het zonder proces laten executeren van Romeinse burgers strafbaar stelde. Dit was duidelijk gericht op Cicero. De wet bepaalde dat iedereen die een Romeinse burger zonder proces had geëxecuteerd, ter dood moest worden gebracht en zijn eigendommen moesten worden geconfisqueerd.

Geconfronteerd met de dreiging van vervolging en een gewelddadige menigte die door Clodius was opgehitst, koos Cicero ervoor om Rome te verlaten om zijn leven te redden.

Deel 3 Dictator

In het derde deel van zijn trilogie over het leven van Cicero, beschrijft Robert Harris de laatste jaren van Cicero's leven. Het boek behandelt de periode van 58 v.Chr. tot 43 v.Chr., “misschien wel de meest verwarrende in de geschiedenis van de mensheid”, zoals de auteur in zijn voorwoord schrijft.

De Romeinse Republiek loopt op haar laatste benen en Cicero doet er alles aan om die te behouden. Nadat Cicero in ‘Imperium’ van succesvol redenaar en advocaat opklimt tot consul, en in ‘Lustrum’ geniet van zijn politieke macht, is hij vooral op de loop of net niet in ballingschap in ‘Dictator’. Hoewel hij zich een weg terug weet te vechten naar de macht, moet hij compromissen sluiten. Of zoals Tiro, zijn secretaris, stelt: “Hoe makkelijk is het voor hen die zich nooit met de politiek bemoeien om te sneren over de compromissen die daarbij gesloten worden.” Een paar keer doet Tiro ons herinneren aan wat hij in ‘Imperium’ stelde en toen formuleerde als volgt: “Als hij (Cicero) niet altijd naar voren komt als een toonbeeld van deugd, dan zij het zo. Macht brengt een man een hoop weelde, maar een paar schone handen behoort daar zelden toe”.

Ballingschap en terugkeer

Het boek begint met Cicero's ballingschap in Griekenland na zijn verbanning door Clodius Pulcher. Het vertrek uit Rome voelde voor Cicero als een emotionele nederlaag. Hij beschouwde zichzelf als een patriot die de Republiek had gered (zie deel 2 Lustrum), en zijn verbanning voelde als een onrechtvaardige straf. Toch blijft Cicero hoop houden en hij wordt uiteindelijk beloond. Dankzij de inspanningen van onder meer Titus Annius Milo en Pompeius Magnus, wordt Cicero uiteindelijk teruggeroepen naar Rome. Hij krijgt een triomfantelijke ontvangst en herstelt zijn positie in de Senaat. De situatie is echter grimmig en gevaarlijk. Clodius en zijn moordlustige bende geven zich niet zo gemakkelijk gewonnen en zinnen op wraak terwijl Pompeius een dubbele agenda heeft. De Romeinse Republiek kraakt in haar voegen.

Politieke machtsstrijd

Met lede ogen ziet Cicero de macht van de republiek afbrokkelen ten voordele van de drie sterke mannen van het triumviraat: Crassus, Pompeius en Caesar. Hij geloofde dat hun alliantie de fundamenten van de republikeinse regering ondermijnde door de concentratie van macht, de promotie van persoonlijke ambities boven het algemeen belang, het gebruik van corruptie en intimidatie, en de combinatie van politieke en militaire macht. Cicero's waarschuwingen waren profetisch. Stap per stap namen de spanningen toe door de onderlinge machtsstrijd die het triumviraat veroorzaakte. Na de dood van Crassus evolueerde dit tot een burgeroorlog tussen Julius Caesar en Pompeius. Cicero koos aanvankelijk de zijde van Pompeius, maar verzoende zich later met Caesar.

De Dictatuur van Caesar

Met de overwinning van Caesar en zijn titel dictator voor het leven komt er een eind aan de republiek. Cicero ziet vanaf dat moment geen politieke rol meer voor zichzelf. Hij trekt zich terug uit de actieve politiek en wijdt zich aan zijn schrijven.

" een menselijk wezen kan zich alleen oefenen in de dood door een moreel juist leven te leiden; dat wil zeggen niets te hevig te begeren, tevreden zijn met wat hij heeft en geestelijk volledig onafhankelijk te zijn, zodat hij, wat hij ook verliest, desondanks voort kan gaan; te aanvaarden dat het leven geleend is van de Natuur zonder vervaldatum en dat terugbetaling op elk moment geëist kan worden; dat de meest tragische persoon ter wereld een tiran is die al deze voorschriften overtreedt. Dit waren de lessen die cicero had geleerd en die hij met de wereld wilde delen in de tweeënzestigste zomer van zijn leven".

Moord op Caesar en de Nasleep

De Dood van Caesar (1798) door Vincenzo Camuccini

Op 15 maart 44 v.Chr., de Iden van Maart, wordt Caesar vermoord door een groep senatoren, waaronder Brutus en Cassius. De samenzweerders die zichzelf de Liberatores noemen, staan achter Caesars stoel en brengen hem met 23 dolksteken om het leven. Ze beschouwden zichzelf niet als moordenaars, maar rechtvaardigden hun daad als tirannenmoord waarmee ze de republiek hadden gered. Hierbij beriepen ze zich op Cicero die zij met zijn geschriften als hun inspirator zagen. Cicero zelf was bij het complot niet betrokken, maar juichte de daad wel toe en zag de moord als een kans om de republiek te herstellen. Na de moord op Caesar in 44 zag Cicero kansen om de oude republiek en haar waarden en normen in ere te herstellen. Hij had een redelijke machtsbasis in het meer conservatieve deel van de senaat, dat hetzelfde verlangde.

In Cicero's ogen waren de aanslagplegers naïef geweest door enkel Caeser te doden en niet zijn trouwe volgelingen zoals Marcus Antonius. Zoals Cicero vreesde, trekt Antonius de macht naar zich toe. Cicero beschuldigde Antonius van een buitensporige ambitie om de macht te grijpen en zichzelf te vestigen als een nieuwe dictator, vergelijkbaar met Julius Caesar. Hij zag Antonius' acties als een directe bedreiging voor de vrijheid en het voortbestaan van de Republiek.

In het boek wordt uitgebreid ingegaan op de redevoeringen die Cicero wijdde aan het waarschuwen van de Senaat en het Romeinse volk voor de gevaren die Antonius' machtsstreven met zich meebracht. De "Philippicae" zijn een krachtig voorbeeld van Cicero's retorische vaardigheid en zijn toewijding aan de verdediging van de Republiek tegen wat hij zag als tirannie en despotisme. Ondermeer via de redevoeringen en hoe die tot stand kwamen, krijgen we een sterk beeld van de complexiteit van de politieke machtsstrijd in de late Romeinse Republiek sterk naar voor. Cicero's worsteling om zijn idealen te handhaven te midden van verraad en machtsgrepen vormt een centraal thema.

In het boek komt sterk tot uiting dat Cicero veel hoop stelde op de jonge Octavianus op het gevaar van Antonius uit te schakelen. Toch zal die hoop onterecht blijken. Octavianus vormt samen met Antonius en Lepidus het Tweede Triumviraat. Ze stellen proscriptielijsten op van hun politieke vijanden, waaronder Cicero.

Cicero's einde

Cicero slaat eerst nog op de vlucht om zijn lot te ontlopen, maar wordt uiteindelijk gevangengenomen en geëxecuteerd door de aanhangers van Antonius. De soldaten sloegen hem eerst het hoofd af en daarna de handen en brachten ze als buit naar Marcus Antonius. Deze liet ze bevestigen op het forum, precies op de plek waar Cicero vaak het woord had gevoerd tegen hem.

Cicero stond aan de kant van een vrijheidslievend humanisme en patriotisme, dat de strijd moest aanbinden met populistisch opererende politici. Zijn dood markeert het einde van een tijdperk en symboliseert de definitieve val van de Romeinse Republiek.