Betoverende stilte (2023) Florian Illies

In de betoverende stilte vertelt Florian Illies over het leven en werk van Caspar David Friedrich. De auteur kiest ervoor geen traditionele biografie te schrijven, maar hij verweeft drie geschiedenissen: die van Caspar David Friedrichs leven, die van zijn werk en die van de perceptie daarvan. Soms zeer geliefd, op andere momenten verguisd en soms zelfs volledig vergeten.

De vier elementen

Het boek is opgebouwd rond de vier elementen die telkens verbeeld worden met een schilderij van Friedrich:

• vuur: Das brennende Neubrandenburg (1835/40)

• water: Das Eismeer (1823/24)

• aarde: Kreidefelsen auf Rügen (1818/19)

• lucht: Der Wander über dem Nebelmeer (1817)
  

De vier elementen spelen een cruciale rol in het werk van Friedrich. Hij wordt aangetrokken door het onstuimige zoals het gloeien van de hemel, het onheilspellende van het water, het woeste van de aarde en het bedrukkende van de lucht. Uit het razen van de vier elementen laat Friedrich telkens opnieuw een betoverende stilte ontstaan. Een stilte bij de kijker ontzag voor de natuur opwekt. De kijker die niet wordt afgeleid door de personen op het doek. Die staan met de rug naar ons en kijken met ons mee.

Illies begint in het aan vuur gewijde deel met de grote brand in het Münchener Glaspalast op 6 juni 1931, waar een expositie van schilderijen van Duitse romantici, waaronder werken van Friedrich, was georganiseerd. Een expositie die kort daarvoor nog door Hitler was bezocht. Het Glaspalast en alles wat zich daarin bevond gingen verloren. Van de vele rampen die Friedrichs werk hebben getroffen, was dit de ergste. Water was alom tegenwoordig in zijn leven, opgroeiend dicht bij de Oostzee en later wonend in Dresden met zicht op de Elbe.

Water speelde ook een tragische rol. Zijn broer verdronk in een poging de door het ijs gezakte Friedrich te redden. De landschappen van Friedrich, met hun nadruk op bergen, bossen en ruïnes, benadrukken de verbinding tussen mens en natuur. Op het bijna abstracte schilderij Das Eismeer zie je kruiend ijs, tegen elkaar opbotsende ijsschotsen die, als je goed kijkt, een schip vermorzeld blijken te hebben. Het is uit 1824, toen Friedrich in Dresden geen baan als “Professor der Landschaftklasse” aan de kunstacademie kreeg maar een lagere functie en dat kwetste hem diep. Het betekende dat hij maar half zoveel salaris kreeg en voor het onderhoud van zijn vrouw en drie kinderen afhankelijk bleef van de niet zo daverende verkoop van zijn tekeningen en schilderijen.

Het element aarde staat voor de fysieke wereld en de vergankelijkheid van het leven.

De lucht in zijn werk nodigt de kijker uit om boven het alledaagse uit te stijgen. Zo bespreekt Illies de merkwaardige kleuren van de hemel op enkele schilderijen, die niets te maken blijken te hebben met mystieke kitsch maar met de uitbarsting van de vulkaan Tambora in Indonesië in april 1815. Die bezorgde de halve wereld in 1816 het jaar zonder zomer , strenge winters en misoogsten.

Zwei Männer am Meer bei Mondaufgang Caspar David Friedrich 1817

De vele gedaantes van Caspar David Friedrich

Zoals reeds werd vermeld is het boek geen klassieke biografie, maar eerder een verzameling van biografische fragmenten, van enkele zinnen tot enkele pagina’s. De versnippering is op zich wel een handige manier voor Illies om allerlei weetjes te verwerken over grote namen in de 20e eeuw die iets met Friedrichs werk hadden: Thomas Mann, Walt Disney, F.W. Murnau, Leni Riefenstahl, Samuel Beckett,...

Het leven maakt van Caspar David Friedrich een melancholicus, die rust en inspiratie zoekt in de natuur. Hij schetst hele schetsboekjes vol met landschapstekeningen. In zijn koud, leeg atelier gebruikt hij die schetsen om het gevoel dat ze bij hem oproepen te schilderen. Onbestaande maar ontzagwekkende panorama's, aangrijpende vergezichten, landschappen met een ziel, doordachte composities. Hij schildert wat hij in zichzelf ziet.

De populariteit van het werk van Friedrich schommelde heel erg. Tijdens zijn leven kon hij op bepaalde momenten rekenen op erkenning. Op latere leeftijd en naar het eind van zijn leven nam dit echter af en werd hij tijdens een belangrijk deel van de 19e eeuw quasi vergeten. De belangstelling voor zijn werk nam weer toe tegen de eeuwwisseling. In een tijd van toenemend nationalisme werd de kunst van Friedrich gezien als oerduits. Zijn schilderijen weerspiegelden een romantische visie op het Duitse landschap en spirituele diepte, wat resoneerde met de nationale stemming. Friedrich stond tijdens zijn leven ook zeer afkerig tegenover Napoleon en was voor een sterk Duitsland. Friedrich werd als voorbeeld naar voor geschoven. De nazi’s riepen hem uit tot de grootste schilder van de Duitse Romantiek, maar ook als de kunstenaar die het dichtst bij de verbeelding van de Duitse geest was gekomen. Die "Duitse" geest was volgens Friedrich nochtans niet echt standvastig. In zijn werk staan contemplatie en reflectie van de menselijke geest centraal waarbij melancholie steeds om de hoek loert. De kunst van Friedrich staat op vele vlakken ver af van de ‘nazi-kunst’. Die kunst heeft tot doel op krachtige wijze de verwachtingsvolle blik naar een stralende toekomst trachtte te verbeelden. Een stralende toekomst is vaak toch ver te zoeken in zijn werk.

Tijdens de oorlog werd een deel van de werken van Friedrich vernietigd door bombardementen, terwijl tijdens de bevrijding destructiedrift van soldaten van het Rode Leger zijn tol eiste. Van wat waarschijnlijk onbeschadigd door de oorlog kwam, is een deel verdwenen. Illies suggereert dat Russische militairen met oog voor kunst werken als oorlogsbuit hebben meegenomen, zodat zich in Rusland in schilderijen van Friedrich zouden kunnen bevinden in particulier bezit.

Na de oorlog nam de belangstelling voor Friedrichs werk weer sterk af, nu natuurlijk omdat Hitlers bewondering en lof positieve aandacht ervoor verdacht maakte. Maar al in de jaren 1960 herontdekte de DDR Friedrich, want per slot van rekening lagen zijn geboorteplaats Greifswald, zijn Dresdener atelier en de landschappen en kusten, afgebeeld op zijn schilderijen, binnen de DDR-staatsgrenzen. Intussen is de belangstelling voor Friedrichs werk groter dan ooit en al lang niet meer beperkt tot Duitsland.

Mönch am Meer en Abtei im Eichwald

In het boek worden vele werken uitgebreid besproken. Ik besteed hier aandacht aan Mönch am Meer en Abtei im Eichwald.

"Mönch am Meer" (Monk by the Sea) is een iconisch schilderij van Caspar David Friedrich, geschilderd tussen 1808 en 1810. Het schilderij toont een eenzame monnik die naar een uitgestrekte, donkere zee staart. De horizonlijn is laag, wat de immense uitgestrektheid van de lucht en de zee benadrukt. Denk het figuurtje weg en je ziet een abstract schilderij dat hevig doet denken aan de minder dubbelzinnige streepschilderijen van Mark Rothko (1903-1970). Illies definieert Monnik aan zee (van 1810) dan ook niet alleen als “de oerknal van de Romantiek” maar ook als een belangrijke voorbode van de abstracte kunst die ruim een eeuw later tot volle wasdom zou komen.

"Abtei im Eichwald" beeldt een groep monniken af die een doodskist dragen door een vervallen abdij in een winters landschap, wat de vergankelijkheid van menselijke creaties en de cycli van leven en dood symboliseert​. Het werk is zo duister dat de grote Goethe de kunst van Friedrich afwijst.

Tot slot

‘Wie rond Caspar David Friedrich te grote theorieën opbouwt, maakt zijn schilderijen klein en ontneemt ze iets van hun raadselachtige schoonheid’, constateert Illies. Na het lezen van het boek zit je hoofd vol met beelden van Friedrichs kunst en interessante kennis over zijn leven en meer op de achtergrond het leven in Duitsland en Europa. Het boek is uit, maar de ontdekking van de wereld van Caspar David Friedrich gaat verder.