Kleine filosofie van de digitale onthouding (2017) Hans Schnitzler

Er is nauwelijks nog iemand die zonder smartphone door het leven gaat. De digitale wereld is niet langer een aanvulling op de werkelijkheid, maar haar maat en spiegel geworden. In treinen, cafés en op perrons bewegen we ons voort als deelnemers aan een collectieve trance. Hoe kan het dat technologie, ooit bedoeld om onze mogelijkheden te verruimen, ons vandaag lijkt te knechten?

Schnitzler, docent aan de Amsterdamse Bildung Academie, liet zijn studenten een week lang leven zonder smartphone, tablet of laptop – een digitale onthouding die meer losmaakte dan hij kon vermoeden. De ervaringen zijn studenten vormen het uitgangspunt van dit boek.

Schnitzler is geen cultuurpessimist, maar een scherp observator van onze tijd. Hij grijpt terug op denkers als Plato, Hegel en Heidegger om te begrijpen hoe technologie onze waarneming en ons zelfbeeld vormgeeft. Net als de gevangenen in Plato’s grot kijken wij naar schaduwen op een scherm, denkend dat het de werkelijkheid is.

https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2024/06/24/grimbergs-festival-voodoo-village-hanteert-no-phone-beleid-op/

De smartphone fungeert bij Schnitzler als het symbool van onze verslaving aan representatie. We beleven niet meer om te ervaren, maar om te registreren en te delen. Wie op een bergtop staat zonder bereik, lijkt niet langer aanwezig. ‘Dingen zijn zo mooi als je er echt naar kijkt,’ zegt een van zijn studenten – een simpele zin die de kern van Schnitzlers betoog samenvat.

Het boek legt met heldere voorbeelden bloot hoe sociale media onze vrijheid beknotten. De zogeheten ‘chilling effect’ – de neiging om online onze woorden te temperen uit angst voor reputatieschade – maakt van vrijheid van meningsuiting een pose. De voortdurende online zelfrepresentatie werkt vervreemdend. We worden toeschouwers van ons eigen leven.

Schnitzler laat zien hoe de digitale cultuur een subtiele vorm van vervreemding schept, vergelijkbaar met wat Marx ooit het ‘proletarische bewustzijn’ noemde. De mens die vervreemdt van zijn product en daardoor van zichzelf. Alleen is het product nu niet langer materieel, maar immaterieel – data, meningen, beelden. Wij zélf zijn het product geworden die circuleert op de markt van aandacht.

Een van de meest intrigerende observaties van Schnitzler betreft de afschaffing van verveling. Verveling, schrijft hij, is niet het tegenovergestelde van productiviteit, maar een voorwaarde voor reflectie en empathie. Juist in de leegte van oningevulde tijd ontstaat ruimte voor verbeelding. De smartphone, altijd binnen handbereik, fungeert als een schild tegen dat ongemak. We zijn voortdurend ‘aan’, maar zelden aanwezig. De studenten die hun telefoon inleverden, ervoeren die stilte aanvankelijk als amputatie, later als bevrijding. Ze voelden zich meer zichzelf, meer aanwezig in de wereld.

Wie Kleine filosofie van de digitale onthouding openslaat in de hoop op praktische tips voor minder schermtijd, komt bedrogen uit. Schnitzler schrijft geen zelfhulpboek, maar een filosofische denkoefening over aandacht, autonomie en authenticiteit. Wat het boek vooral tot stand brengt, is bewustwording. Het dwingt de lezer om zichzelf te betrappen op automatisme: dat reflexmatige grijpen naar de telefoon bij elk dode moment, die impuls om alles vast te leggen in plaats van te beleven. Schnitzler pleit niet voor digitale ascese, maar voor tijdelijke onthouding – korte vakanties van het scherm om onze zintuigen te herijken bijvoorbeeld.

Wat betekent mens-zijn in een tijd waarin technologie niet meer buiten, maar ín ons leeft? Wat blijft er over van zelfbeschikking wanneer onze aandacht wordt geprogrammeerd door algoritmen die ons beter kennen dan wijzelf?

Schnitzler maakt er geen apocalyptisch verhaal van, maar benadert de problematiek van het smartphonegebruik eerder empathisch. Zijn boek is geen veroordeling, maar een uitnodiging: om opnieuw te leren kijken, luisteren en voelen en gewoon contact te leggen in de echte wereld.