Het verhaal van de Trojaanse oorlog

Het verhaal van de Trojaanse oorlog is één van de oerverhalen van de Westerse cultuur. Het stamt uit de tijd van het oude Griekenland, ongeveer in de 8e eeuw voor Christus, en is opgetekend in de epische gedichten van Homerus, met name de Ilias en de Odyssee. Deze werken legden de basis voor de literatuur en mythologie van latere generaties en hebben kunstenaars, schrijvers en denkers eeuwenlang geïnspireerd.

De boeken van Stephen Fry en Pat Barker hebben mijn kennis over deze verhalen nog verder uitgediept.

Dit verhaal is eindeloos. Elk personage, elke gebeurtenis is een verhaal op zich, verweven met het lot, de liefde, het verraad en de tragedie van de oorlog. Terwijl we door de eeuwen en veldslagen reizen, ontdekken we zowel de grootse heldendaden als de persoonlijke verhalen die het hart van Troje vormen. In deze tekst vertel ik het verhaal aan jullie, de lezers.

In Troje vertelt Stephen Fry het bij iedereen bekende verhaal van het paard van Troje, maar hij doet dat op een manier die veel dieper ingaat op de karakters en hun achtergronden, waardoor het verhaal helemaal tot leven komt. Fry combineert mythologie, geschiedenis en menselijke emoties tot een meeslepende vertelling die zowel episch als intiem is.

Het begint bij Laomedon, de koning van Troje. Hij stond bekend als gierig en verachtelijk, en dat zou hem uiteindelijk noodlottig worden. De goden Apollo en Poseidon bouwden voor hem een stadsmuur rond Troje, een muur die eigenlijk onneembaar was, omdat goden het hadden gebouwd. Maar Laomedon kwam zijn belofte niet na en betaalde de goden niet. Zoals te verwachten, werden ze woedend. Ze straften de stad met pest en honger, en er werd een manier gezocht om de vloek te keren.

Om de plaag te stoppen, werd Laomedon gevraagd zijn dochter Hesione te offeren aan een zeemonster. Gelukkig werd ze gered door Herakles, die haar daarna als beloning in huwelijk gaf aan Telamon. Uit dat huwelijk werd Ajax geboren, die later een beroemde Griekse strijder zou worden tijdens de Trojaanse Oorlog. Laomedon betaalde Herakles echter nog steeds niet, en als wraak doodde Herakles het grootste deel van het koninklijk huis. Hesione bleef gespaard, net als Priamos, die werd vrijgekocht. Priamos zou later koning van Troje worden, waarmee het eigenlijke verhaal van Fry begint.

Priamos trouwde eerst met Arisbe en later met Hekabe. Uit het huwelijk met Hekabe werden veel bekende kinderen geboren, waaronder Hector, Cassandra en Paris.

Hector, de oudste zoon, werd beschouwd als de grootste held van Troje, een dappere en eerlijke krijger, trouw aan zijn stad en familie. Zijn kracht lag niet alleen in het vechten, maar ook in zijn verantwoordelijkheidsgevoel en leiderschap. Toch had Hector ook zijn kwetsbaarheden: hij was loyaal tot het uiterste, soms zo loyaal dat hij zijn eigen veiligheid riskeerde voor zijn stad of familie. Hij trouwde met Andromache, een vrouw die zijn evenbeeld in deugdzaamheid en zorgzaamheid was, en samen hadden ze een zoon, Astyanax. Hector’s gezin symboliseerde voor hem alles wat hij moest beschermen, waardoor zijn rol in de oorlog nog tragischer werd.

Cassandra, zijn zus, had een uitzonderlijke gave: zij kon de toekomst voorspellen. Haar grote kracht was haar voorspellende vermogen, maar het tragische was dat niemand ooit naar haar geloofde. Dit kwam door haar relatie met de god Apollo: hij had haar deze gave gegeven, maar toen Cassandra zijn liefde afwees, legde hij er een vloek op – zij zou wel de toekomst kunnen zien, maar niemand zou haar ooit geloven. Zo werd Cassandra een tragisch figuur: moedig en wijs, maar machteloos tegenover het ongeloof van de mensen om haar heen. Haar loyaliteit aan Troje bleef onwrikbaar, en zij belichaamde het thema van het lot en de onvermijdelijke tragedie dat Fry in Troje zo krachtig neerzet.

En dan was er Paris, wiens geboorte werd omgeven door een vloek: hij zou de stad Troje ten onder brengen. Daarom werd hij door een herder weggehaald en in veiligheid gebracht op de berg Ida, ver van het hof. Daar groeide hij op bij een eenvoudige herder, met een bescheiden leven midden in de natuur, waardoor hij leerde zelfstandig te denken en eerlijke oordelen te vellen.

Juist tijdens deze periode kreeg Paris de taak van zijn leven: het beroemde “Oordeel van Paris”. De godin van de tweedracht, Eris, was niet uitgenodigd op het huwelijk van Peleus en Thetis en had uit wraak een gouden appel achtergelaten met de woorden: “voor de mooiste godin”. Drie godinnen – Hera, Athene en Afrodite – voelden zich aangesproken en vroegen Paris om te oordelen wie de mooiste was. Hera bood hem macht over alle mensen, Athene bood wijsheid en vaardigheid in oorlog, en Afrodite beloofde hem de liefde van de mooiste vrouw van de wereld. Paris koos Afrodite, wat de basis legde voor alles wat later in Troje zou gebeuren.

Rond zijn achttiende verjaardag keerde Paris terug naar Troje. Hij nam deel aan een sportwedstrijd, die hij won, en daardoor werd hij weer opgenomen in de Trojaanse samenleving en herkend als zoon van Priamos. Zo begon zijn betrokkenheid bij het koninklijk huis en de gebeurtenissen die uiteindelijk tot de Trojaanse Oorlog zouden leiden.

Het huwelijk van Peleus en Thetis, een zeenimf, was het begin van een reeks gebeurtenissen die direct verband hielden met het Oordeel van Paris. Thetis wilde dat haar zoon Achilles onsterfelijk zou zijn en doopte hem in de rivier de Styx. Ze hield hem echter bij zijn hiel vast, waardoor dat deel van zijn lichaam kwetsbaar bleef – zijn beroemde “Achilleshiel”.

In Sparta heersten koning Tyndareus en zijn vrouw Leda. Zoals vaak in de mythologie viel Leda ten prooi aan Zeus, die zich in een zwaan veranderde. Uit deze ontmoeting werden meerdere kinderen geboren: Helena, Clytemnestra, en de tweeling Kastor en Pollux. Helena werd gezien als de mooiste vrouw van Griekenland, en haar huwelijk zorgde voor veel politieke spanning. Om conflicten tussen de Griekse heersers te vermijden, stelde Odysseus een list voor: alle vrijgezellen zouden een eed zweren elkaar te steunen in geval van strijd om Helena. Zo werd Menelaus haar echtgenoot.

Paris, geïnspireerd door de belofte van Afrodite, zeilde naar Sparta en ontvoerde Helena.

In Aulis verzamelde zich de grote Griekse vloot, onder leiding van Agamemnon, koning van Mycene en broer van Menelaos. Toch was niet elke held bereid om te vechten. Odysseus, koning van Ithaka, probeerde zich aan zijn eed te onttrekken. Hij deed alsof hij krankzinnig was, ploegde zijn akker met een os en een ezel en zaaide zout. Maar Palamedes doorzag de list en legde Odysseus’ zoon Telemachos voor de ploeg. Odysseus week uit – zijn verstand was intact, en hij moest mee naar Troje. Achilles, de jongeling met goddelijke afkomst, werd door zijn moeder Thetis verborgen op het eiland Skyros, vermomd als meisje tussen de dochters van koning Lycomedes. Zij wilde hem beschermen tegen het lot dat hem in Troje wachtte. Maar ook hij werd ontmaskerd door een list van Odysseus: tussen geschenken voor de meisjes legde hij wapens, en toen een alarm klonk, greep Achilles instinctief naar het zwaard. Zijn roemrijke maar tragische pad naar Troje was begonnen.

De winden lagen stil, de schepen lagen vast aan de kust, en de soldaten wachtten, maar de goden zwegen. Zonder een gunstig voorteken kon de vloot niet uitvaren naar Troje. De ziener Calchas werd geroepen om de wil van de goden te duiden. Hij verklaarde dat Artemis vertoornd was, omdat Agamemnon haar heilige hert had gedood. Alleen het offer van zijn dochter Iphigenia kon de godin verzoenen. Agamemnon worstelde met het besluit, maar gaf uiteindelijk toe. Iphigenia werd naar Aulis gebracht onder het voorwendsel dat ze zou trouwen met Achilles. Hij wist niets van dit plan. Toen hij hoorde dat zijn naam was misbruikt om een jong meisje naar haar dood te lokken, was hij woedend. Hij protesteerde, maar kon het offer niet voorkomen. Deze gebeurtenis liet diepe sporen na. Achilles voelde zich verraden en gebruikt door Agamemnon, die zijn naam en reputatie had ingezet voor een leugen. Hoewel hij de oorlog niet verliet, was het vertrouwen tussen hen gebroken. Het zaad van wantrouwen tussen hen was geplant.

Wat betreft het lot van Iphigenia, Fry erkent dat verschillende versies bestaan. In sommige wordt ze werkelijk geofferd, in andere redt Artemis haar op het laatste moment en neemt haar mee naar Tauris, waar ze als priesteres dient in de tempel van de godin. Fry kiest er niet voor om één versie als definitief te presenteren, maar toont hoe beide varianten hun plaats hebben in de rijke mythologische traditie.

Tijdens een offerplechtigheid voltrok zich een wonderlijk en huiveringwekkend omen: een slang kroop uit het altaarvuur, sloop naar een boom waarin een nest met negen jonge vogeltjes zat, en verslond ze één voor één. Daarna versteende het dier, als door goddelijke hand. Calchas verklaarde: de negen vogels stonden voor negen jaren van strijd, en in het tiende jaar zou Troje vallen. De oorlog zou lang en bloedig zijn, een beproeving voor allen die eraan deelnamen.

Toen de vloot eindelijk uit Aulis vertrok en aan land ging bij Troje, waarschuwde Calchas opnieuw: de eerste die Trojaanse bodem zou betreden, zou sterven. Protesilaos, moedig en vastberaden, sprong als eerste van zijn schip. Zijn daad was heldhaftig, maar zijn lot bezegeld – hij sneuvelde kort daarna, en werd zo de eerste Griek die stierf in de oorlog. In sommige versies worden ook Iolaos en Kykros genoemd als vroege slachtoffers, hun namen vervaagd in de schaduw van grotere helden, maar hun bloed was het eerste offer aan de goden van de strijd.

Zo begon de oorlog niet met triomf, maar met verlies, voortekens en list. De helden waren niet slechts strijders – ze waren mensen, gevangen tussen eer en noodlot, tussen roem en dood.

Een slepende strijd van trots en goden

De belegering van Troje duurde negen lange jaren. De Grieken sloegen hun kamp op aan de kust en voerden plundertochten uit in de omliggende gebieden, maar de stad zelf bleef onneembaar. De strijd was niet constant hevig; het was een uitputtingsslag, waarin de helden vochten, wachtten, en hun lot vervloekten.

De goden mengden zich voortdurend in het conflict. Hera, Athena en Poseidon steunden de Grieken, uit wrok tegen Paris die Aphrodite verkoos als mooiste godin. Aphrodite, Apollo en Ares stonden aan de zijde van de Trojanen. Zeus probeerde neutraal te blijven, maar werd vaak beïnvloed door persoonlijke voorkeuren en smeekbeden van andere goden. De oorlog werd zo niet alleen op aarde, maar ook op Olympus uitgevochten.

De twist tussen Achilles en Agamemnon

Tijdens een plundertocht nam Agamemnon Chryseïs als oorlogsbuit, dochter van Chryses, een priester van Apollo. Toen Chryses haar terugvroeg en Agamemnon weigerde, stuurde Apollo een pest over het Griekse kamp. Onder druk gaf Agamemnon Chryseïs terug, maar eiste als compensatie Briseïs – een vrouw die Achilles toebehoorde en hem dierbaar was.

Briseïs was geen gewone slavin; ze was van koninklijke afkomst en werd door Achilles met respect behandeld. Zijn eer was gekrenkt, en hij trok zich terug uit de strijd. Hij riep zijn moeder Thetis, een zeegodin, en zij smeekte Zeus om de Trojanen te laten zegevieren, zodat de Grieken zouden beseffen hoe onmisbaar haar zoon was.

De dood van Patroklos en de wraak van Achilles

De Grieken leden zware verliezen. Patroklos, de trouwe vriend en strijdmakker van Achilles, smeekte hem om terug te keren. Toen Achilles weigerde, trok Patroklos zijn wapenrusting aan en leidde de Myrmidonen in de strijd. Zijn verschijning gaf de Grieken nieuwe moed, maar hij werd overmoedig en viel Hector aan. Hector doodde hem, denkend dat hij Achilles zelf had verslagen.

Toen Achilles vernam wat er was gebeurd, werd zijn verdriet tot woede. Hij keerde terug naar het slagveld met nieuwe wapenrusting, gesmeed door Hephaistos. In een bloedig duel doodde hij Hector en sleepte diens lichaam achter zijn strijdwagen. Pas na smeekbeden van koning Priamos – die hem als vader tot vader benaderde – gaf Achilles het lichaam terug. Niet als vader van Patroklos, maar als man die het lijden van een vader begreep.

Laatste bondgenoten en het vervulde noodlot

Troje kreeg versterking van verre bondgenoten. De Amazones, onder leiding van koningin Penthesilea, vochten dapper maar werden gedood door Achilles. Op het moment van haar dood erkende hij haar moed en schoonheid – een tragisch moment van herkenning te laat. Daarna kwam Memnon, koning van Ethiopië en zoon van de godin Eos. Hij doodde Antilochus, zoon van Nestor, maar werd zelf gedood door Achilles.

Toch naderde het einde van Achilles. Philoctetes, een Griekse boogschutter die jarenlang was achtergelaten op het eiland Lemnos vanwege een stinkende wond, bezat de pijlen van Herakles – giftig en dodelijk. Hij werd teruggehaald, en zijn pijlen kwamen in handen van Paris. Geleid door Apollo trof Paris Achilles in zijn hiel – zijn enige kwetsbare plek. Zo viel de grootste Griekse held, en werd de vrees van zijn moeder Thetis waarheid: haar zoon zou jong sterven, maar met eeuwige roem.

De list van het paard

Na de dood van Achilles en het verlies van vele helden aan beide zijden, leek de oorlog muurvast te zitten. Troje hield stand, ondanks jaren van belegering. Toen kwam Odysseus met een list die de loop van de geschiedenis zou veranderen: het houten paard.

De Grieken deden alsof ze de strijd opgaven. Ze brandden hun kamp af, voeren weg en lieten een reusachtig houten paard achter op het strand – een zogenaamd geschenk aan Athena, als eerbetoon voor een veilige terugtocht. In werkelijkheid verborgen zich in het paard de beste krijgers: Odysseus, Menelaos, Neoptolemos, en anderen.

Cassandra en Laocoön – stemmen van wanhoop

De Trojanen vonden het paard en stonden voor een keuze. Sommigen zagen het als een overwinningstrofee, anderen waren wantrouwig. Laocoön, een priester van Poseidon, waarschuwde: “Ik vrees de Grieken, zelfs als ze geschenken brengen.” Om zijn woorden kracht bij te zetten, wierp hij een speer in het paard. Maar op dat moment verschenen twee reusachtige zeeslangen uit de zee, die Laocoön en zijn zonen verslonden. De Trojanen zagen dit als een teken van de goden – Laocoön had het heilige geschenk ontheiligd.

Ook Cassandra, de dochter van Priamos, smeekte haar volk het paard te vernietigen. Vervloekt door Apollo om nooit geloofd te worden, werd haar waarschuwing opnieuw genegeerd. Haar wanhoop was groot, want zij zag wat komen zou: vuur, dood en ondergang.

De val van Troje

Die nacht, terwijl de stad feestvierde, opende het paard zich. De Griekse krijgers kwamen tevoorschijn, openden de poorten, en lieten het teruggekeerde leger binnen. Troje werd overrompeld. Huizen brandden, tempels werden geplunderd, en heiligdommen ontwijd.

Priamos, de oude koning, werd vermoord door Neoptolemos, de zoon van Achilles, bij het altaar van Zeus. Hekabe, zijn vrouw, verloor haar kinderen en werd als slavin weggevoerd. Andromache, de weduwe van Hector, zag haar zoon Astyanax van de muren geworpen. Cassandra werd gegrepen door Ajax de Kleine en later als oorlogsbuit toegewezen aan Agamemnon.

Troje, ooit een trotse en machtige stad, lag in puin. De zee weerspiegelde de vlammen, en de lucht was zwaar van rook en rouw. Toch ontsnapte één man: Aeneas, met zijn oude vader op de rug en zijn jonge zoon aan de hand. Zijn vlucht zou leiden tot een nieuw begin – de mythe van Rome.

Epiloog: De vrouwen van Troje

Women of Troy van Pat Barker behandelt de nasleep van de oorlog, gebaseerd op Euripides’ klassieker De Trojaanse Vrouwen. Briseis observeert hoe de vrouwen worstelen met hun verlies, de slavernij en hun positie in een door mannen gedomineerde samenleving. Figuren zoals Cassandra, Hekabe en de fictieve Amina tonen hun vastberadenheid en moed. Barker laat zien dat de verhalen van vrouwen in de mythologie vaak beperkt zijn door de daden van mannen. Briseis zelf merkt op: “Het verhaal van Achilles eindigt nooit; overal waar mannen vechten en omkomen, zul je Achilles treffen. En wat mij betreft – mijn verhaal was onlosmakelijk verbonden met het zijne.”

Andere auteurs hebben op soortgelijke wijze vrouwelijke perspectieven belicht: Christa Wolf met Kassandra, Margaret Atwood met The Penelopiad en Anne Carson met haar gedichtencycli The Autobiography of Red en Red Doc.