Het tumult van de tijd (2016) Julian Barnes

In het tumult van de tijd schrijft Julian Barnes in een historische roman over het leven van Dmitri Shostakovich onder het communistische regime in de Sovjet-Unie. Het leven in een repressief, totalitair systeem is zeer moeilijk voor een kunstenaar. Zeker voor een componist die het liefst zoveel mogelijk mensen wil bereiken en emotioneren met zijn muziek. De angst voor de willekeur werkt verlammend.

Lady Macbeth uit het district Mtsensk

Shostakovich geboren in 1906 in een welvarende familie in Sint-Petersbrug maakt net als al zijn generatiegenoten een zeer turbulent stuk van de Russische geschiedenis mee. Reeds in het begin van de 20e E zijn er de eerste revolutionaire daden die uiteindelijk tot het ontstaan van de Sovjet-Unie leiden. Toch slaag hij erin om lange tijd een vrij "zorgeloos" leven te leiden en heeft hij veel succes als pianist en componist. Tot Stalin zijn greep op de samenleving steeds sterker maakt.

Op 28 januari 1936 publiceerde Pravda, het officiële dagblad van de communistische partij van de Sovjet-Unie, een vernietigende muziekrecensie met als titel: “Warboel in plaats van muziek”. De toon en ook de vele taalfouten doen vermoeden dat Stalin zelf het stuk had geschreven. Twee dagen eerder had hij de opera, Lady Macbeth van Mtsensk van Dmitri Shostakovich bijgewoond en had voortijdig de zaal verlaten. Zijn muziek week af van ‘het rechte pad van de Sovjetkunst’, omdat ze niet onmiddellijk begrijpelijk en plezierig klonk voor het oor van de massa. Hij werd beschuldigd van formalisme en decadentie:

Een componist werd geacht zijn productie net als een mijnwerker te verhogen, en zijn muziek werd geacht harten te verwarmen zoals de kolen van de mijnwerker lichamen verwarmden. Bureaucraten bepaalden de muzikale productie zoals ze dat ook voor andere categorieën deden; er golden vastgestelde normen, en afwijkingen van die normen.

Het gevolg was dat zijn muziek verboden werd en hij vreesde voor zijn leven. Een trauma voor de rest van leven.

De terreur van Stalin

Onder constante angst voor de veiligheid van hemzelf en zijn familie conformeert hij aan de normen van communistische staat. Zijn vijfde symfonie krijgt de ondertitel ‘Het antwoord van een Sovjetartiest op gerechtvaardigde kritiek’. Hij wordt gebruikt al instrument om de Sovjetideologie uit te dragen. Zo leest hij in het openbaar door anderen geschreven redevoeringen op en ondertekent hij artikelen waarin andere componisten worden aangevallen waaronder Stravinsky. Een componist waar hij een enorme bewondering voor had.

Op overtuigende wijze laat Barnes zien hoe het voor de componist moet zijn geweest om in de greep van angst te leven. Tekenend zijn daarbij de scènes waarin Shostakovich nachtenlang in de gang staat te wachten, om zijn gezin de vernedering en angst van een nachtelijke ontvoering te besparen:

Het kon ook zijn dat hij eruitzag als een man die nacht na nacht op een ontluisterende manier door zijn vrouw buiten de deur werd gezet; of als een man die besluiteloos nacht na nacht bij zijn vrouw weg bleef gaan en daarna weer terugkwam. Maar waarschijnlijk zag hij er precies zo uit als wat hij was: een man, zoals honderden anderen in de stad, die nacht na nacht op zijn arrestatie wachtte.

Ook is Shostakovich voortdurend bang dat zijn kinderen na zijn dood naar een speciaal weeshuis voor kinderen van staatsvijanden zullen worden gestuurd, en dat zijn vrouw en vrienden mee zullen worden gesleurd in zijn ongeluk. Zelfs de personen die voor de staat werken zijn niet veilig, merkt hij wanneer een ondervraging niet doorgaat doordat zijn ondervrager zelf is opgepakt.

Tegenwoordig moesten, in de meest geavanceerde samenleving op aarde, ouders misschien wel boeten voor de zonden van het kind, tezamen met ooms, tantes, neven en nichten, schoonfamilie, collega’s, vrienden, en zelfs de man die je onnadenkend toelachte als hij om drie uur ’s nachts uit de lift kwam. Het vergeldingssysteem was sterk verbeterd, en was zoveel omvangrijker dan het was geweest.

Shostakovich weigerde te vluchten zoals vele bekende Russische kunstenaars wel deden. Hij probeerde op zijn eigen manier stand te houden tegen de onderdrukking en het waarachtig leven te leiden van een kunstenaar. Hij was steeds op zoek om naast het officieel discours en de opgelegde richtlijnen dubbele bodems in zijn werk te creëren. Dat streven naar dubbelzinnigheid naar verborgen boodschappen is eigen aan kunstenaars die moeten werken onder repressieve regimes. Die innerlijke strijd verteerde hem volledig.

Het stuk dat hieronder is opgenomen is het strijkkwartet nr. 8 dat volgens de bladmuziek is opgedragen "ter nagedachtenis van de slachtoffers van fascisme en oorlog", geschreven in 1960. Hij schreef het stuk in Dresden waar de schade van de bombardementen van WOII nog steeds zichtbaar waren. Het 8e strijkkwartet behoort tot zijn meest intieme werken. Er klinkt wanhoop door.