De Dood van Ivan Iljitsj (1886) Lev Tolstoj

Mijn job is wie ik ben

Stel je voor. Je leidt een leven gericht op ambitie, carrière en geld- en pronkzucht. Succes en status is wat mensen aan jou en jouw gezin kunnen zien: kledij, huis, wagen,... Het najagen van oppervlakkig succes is jouw drijfveer. Dit was ook het streven van Ivan Iljitsj, officier van justitie in het 19e-eeuwse Sint-Petersburg. Een streven dat volstrekt tijdloos is. Een verteller neemt ons mee in het levensverhaal van Ivan Iljitsj. Ivan Iljitsj is een typisch product van zijn tijd. Hij is altijd met de stroom meegedreven, heeft steeds gedaan wat van hem verwacht werd.

Op het Juridisch Instituut was hij al net zo als hij zijn hele verdere leven zou zijn: talentvol, goedhartig, vrolijk, en sociaal, maar nauwgezet in uitvoering van wat hij als zijn plicht beschouwde; en als zijn plicht beschouwde hij alles wat als zodanig door hoger geplaatste werd beschouwd. (p.21)

Ivan laat zich vangen in het web van zijn ambitie en uiterlijke schijn. Zowel zijn huwelijk als zijn carrière dienen om die ambitie waar te maken. Het koppel leeft vooral naast elkaar met veel dieptepunten, af en toe afgewisseld met gelukkige momenten die vooral voortkomen uit professioneel succes. Hoogtepunt in zijn leven is wanneer hij door een promotie een hoger salaris gaat verdienen en een mooie woning kan inrichten. Het betrekken van die mooie woning en de materiële welstand neemt hem meer in beslag dan de nieuwe functie. Toch merkt de verteller het volgende op:

In wezen was het natuurlijk net zo als bij alle niet heel rijke mensen, mensen die rijk willen lijken en juist daarom allemaal voornamelijk op elkaar lijken: wandkleden, ebbenhout, ... alles wat een bepaald soort mensen doet om op alle andere mensen van een bepaalde soort te lijken. (p.40)

Tijdens het inrichten van het huis valt hij echter van een ladder en krijgt daarbij een harde stoot in zijn middel. Op het eerste zicht lijkt er niets aan de hand... De eerste periode in het nieuwe huis en de nieuwe functie verlopen voorspoedig.

Ze verkeerden in de beste kringen. (p.47)

Enkel wie op hetzelfde niveau leefde en liefst hoger, was goed genoeg voor hen. Hun dochter werd het hof gemaakt door interessante partijen.

Zo leefden ze. En alles ging zijn onveranderlijke gangetje, en alles was heel goed. Iedereen was gezond. je kon het toch geen ongezondheid noemen dat Ivan Iljitsj soms zei dat hij een rare smaak in zijn mond had een onbehaaglijk gevoel in de linkerkant van zijn buik.(p.47-48)

Ben ik sterfelijk?

De pijn en het onbehagen worden echter steeds erger en hebben een invloed op het functioneren van Ivan Iljitsj. De ernst van zijn aandoening wordt niet direct erkend of benoemd door de dokter en ook zijn gezin tilt er aanvankelijk niet echt zwaar aan. Hun leven en zijn leven moeten gewoon doorgaan. Er is geen tijd voor zwakte. De natuur is echter onverbiddelijk.

De pijn in zijn zij bleef aanhouden, leek steeds erger te worden, werd chronisch, de smaak in zijn mond werd steeds vreemder, hij dacht dat hij afschuwelijk uit zijn mond stonk, en zijn eetlust en krachten namen zienderogen af. Hij kon zichzelf niet meer bedriegen: er was iets verschrikkelijks aan de hand, zo belangrijk als er in het leven van Ivan Iljitsj nog nooit was geweest. (p.56)

Het drukke leven van Ivan Iljitsj neemt een compleet andere wending en meer en meer trekt hij zich terug en worstelt met zijn pijn en met zijn gedachten.

Le convalescent’ van Carolus-Duran (1860) staat op de cover van sommige uitgaves van ‘De dood van Ivan Iljitsj’.

Het besef dat hij kan doodgaan is voor hemzelf onbegrijpelijk.

Ik ben er straks niet meer, en wat zal er dan zijn? Dan zal er niets zijn. Waar zal ik dan zijn wanneer ik er niet meer ben?

..

Hoe is het mogelijk dat iedereen gedoemd is tot diezelfde verschrikkelijke angst. (p.64)

Ivan Iljitsj heeft, net als de meerderheid van de mensheid, de dood altijd als een probleem van de ander beschouwd. Zo komt hij tot een reflectie op het syllogisme dat hij in de logica van Kiesewetter had geleerd.

Kaj is een mens, mensen zijn sterfelijk, dus Kaj is sterfelijk, had hem zijn hele leven lang juist geleken met betrekking alleen voor zover het Kaj betrof maar niet voor hemzelf. Dat was een Kaj-mens, een mens in het algemeen maar hij was altijd een heel, heel bijzonder wezen geweest, heel anders dan alle anderen. (p.67)

Ivan Iljitsj denkt dus dat ‘men’ wel sterft, maar hij hoeft het niet te doen. Tot hij dus zelf ziek wordt. Ivan Iljitsj zwelgt eerst in zelfmedelijden.

Hij huilde om zijn hulpeloosheid, om zijn verschrikkelijke eenzaamheid om de wreedheid van de mensen, om de wreedheid van God, om de afwezigheid van God. (p.93)

God waarom heb je mij verlaten?

Net als Job in de Bijbel stelt Ivan Iljitsj zich de vraag waarom hem dit moet overkomen. Beiden leefden volgens de regels en begrijpen niet waarom zij gestraft worden. Hoe kan God dit lijden toestaan? Deze vraag waarom er kwaad in de wereld is terwijl God bestaat, is een vraag die doorheen de tijd vele malen is gesteld en dit heeft geleid tot het filosofisch concept Theodicee.

“Theodicee” is een filosofisch concept dat een rechtvaardiging probeert te geven voor het bestaan van God, ondanks de aanwezigheid van kwaad in de wereld. Het woord is afgeleid van de Griekse woorden “theos” (God) en “dikè” (rechtvaardiging). Een theodicee is dus een argumentatie die een rechtvaardiging moet zijn voor (het geloof in het bestaan van) een God die zowel volmaakt goed als almachtig is, terwijl er toch kwaad in de wereld bestaat. Het probleem van het lijden is een belangrijk onderwerp in de theodicee. Er zijn verschillende theodiceeën opgesteld in de loop van de geschiedenis om deze paradoxale combinatie van eigenschappen en feiten te verklaren. De bekendste theodicee is wel die van de Duitse filosoof Gottfried Wilhelm Leibniz, die stelt dat God de beste van alle mogelijke werelden heeft geschapen, ondanks het feit dat deze wereld niet perfect is

Het waarachtige leven

Ivan Iljitsj komt in gesprek met zichzelf en blikt terug op zijn leven. Het dringt geleidelijk tot hem door dat hij verkeerd geleefd heeft en nu met lege handen staat.

Maatschappelijk gezien ging ik bergopwaarts, maar tegelijkertijd is het leven mij even hard ontsnapt... En nu is het gedaan, tijd om dood te gaan! (p.95)

Ivan Iljitsj en Gerasim Ilya illustratie Efimovich Repin

De stervende moet zijn sterven in eenzaamheid beleven omdat de hele omgeving precies dat sterven ontkent. Zijn vrouw wil dat hij zijn medicatie blijft nemen en de dokters stellen altijd maar weer andere therapieën voor. Op die manier wordt het de stervende onmogelijk gemaakt om op een waardige manier afscheid te nemen van het leven. De enige persoon die Ivan Iljitsj troost biedt tijdens zijn ziekte en sterven is Gerasim, zijn bediende. Gerasim, een eenvoudige, ongecompliceerde man is de enige persoon die Ivan Iljitsj niet veroordeelt wanneer hij bijvoorbeeld zijn medicatie niet heeft genomen en hem niet behandelt als een ziektegeval, maar als een mens. Hij stelt Ivan Iljitsj in staat om zijn eigen sterfelijkheid onder ogen te zien en om zijn leven te overdenken. Hij is een symbool van menselijkheid en mededogen en biedt zo een tegengewicht tegen de onechtheid van het leven van Ivan Iljitsj en de zijnen.

Het lijkt alsof Ivan Iljitsj op het eind vrede vindt. Zijn zoontje komt op zijn sterfbed vol liefde zijn hand vasthouden. Ook zijn vrouw staat vol tranen te kijken. De liefde en het medelijden die hier tussen hen hangt, geeft Ivan Iljitsj een soort rust en stelt hem in staat te sterven in vrede.