Alkibiades (2023) Ilja Leonard Pfeiffer

Het boek Alkibiades van Ilja Leonard Pfeiffer is een historische roman over het leven, de opkomst en ondergang van Alkibiades: de mooiste man van Griekenland, invloedrijke politicus en veldheer in de 5e eeuw v.Chr. Het boek beschrijft een waargebeurd verhaal, gebaseerd op feiten. Pfeiffer heeft een indrukwekkende bibliografie toegevoegd wat het boek letterlijk en figuurlijk veel gewicht geeft. De auteur maakt natuurlijk ook gebruik van fictie om bijvoorbeeld dialogen weer te geven. Via Alkibiades krijgen we een beeld van de historische ontwikkelingen in de 5e eeuw v.Chr.: zijn rol in de Peloponnesische Oorlog tussen Athene en Sparta, de beschrijving van de wisselende loyaliteiten van Alkibiades tussen Athene, Sparta en Perzië.

Het boek is ook een reflectie op de hedendaagse democratie, die volgens Pfeijffer veel parallellen vertoont met het verval van de Atheense democratie in de tijd van Alkibiades.

Een aantal zaken die ik er heb uitgehaald.

Alkibiades leidde een een extravagant leven aan de top van de Atheense samenleving. Zijn voogd was de beroemde Perikles die Athene leidde tijdens de bloeiperiode van de stad.

Maar zo deskundig, vïsionair, geliefd en invloedrijk Perikles was als politicus, zo afwezig was hij als mijn voogd.

­Welbeschouwd ben ik op straat opgegroeid, in Skambonidai, in het rumoer tussen de marktkramen en gerechtshoven op de agora en in het labyrint van klimmende en dalende stegen rond de Akropolis, tussen marmer en drek, tussen disputen en vulgaire grappen en tussen scharrelaars, magistraten, slaven en hoeren, met geen andere leermeester dan mijn eigen bevliegingen en invallen, en alle verhalen die daarover de ronde doen, zijn waar.

In het boek laat de auteur Alkibiades in gesprek gaan met Perikles wat de lezer doet nadenken over democratie en het belang van een goede werking van dit systeem.

Wat ik nu beter begrijp dan in die jaren, is dat hij door zijn statuur, competentie en integriteit in staat was de publieke opinie te sturen met onafhankelijk beleid. Hij leidde het volk in plaats van door het volk geleid te worden. Nooit heeft hij getracht om met oneigenlijke middelen macht te verwerven of zijn positie te consolideren. Nooit heeft hij het volk naar de mond gepraat. Dankzij het respect dat hij genoot, kon hij het zich veroorloven zich de volkswoede op de hals te halen door tegen de publieke opinie in te gaan. Het volk heeft het nodig om te wor­den tegengesproken. Wanneer hij merkte dat de burgers overmoedig waren en al te gerust op de goede afloop, kon hij hen met enkele woor­den vrees aanjagen en wanneer zij ten onrechte vreesden, wist hij hen gerust te stellen. Wat in naam een democratie was, werd in de praktijk een alleenheerschappij van haar competentste bestuurder.

Perikles was de man die de tempels op de Akropolis liet bouwen. Een ambitieus project wat de Atheners een gemeenschappelijk doel gaf. In volgende paragraaf wordt dit zeer mooi beschreven.

Jij vroeg mij hoe ik erin slaag het volk tevreden te houden zonder mij al te veel aan te trekken van wat het volk wil. Ik maak de bevolking onderdeel van iets wat groter is dan zijzelf. Deze tempel op de Akropolis, die vanuit elke uithoek van de stad te zien is, is het symbool van mijn droom van de glorie van Athene, die alle steden in Hellas en in de uitgestrekte rijken van de barbaren zal overvleugelen. Door de mensen van nu af te beelden op deze tempel maak ik duidelijk dat de roem en het aanzien van Athene niet zijn gebaseerd op vroegere daden maar dat onze huidige daden het fundament vormen voor onze toekomstige glorie. Het volk, dat zijn soms net mensen. Ze hebben dromen nodig. Ik geef hun een gemeenschappelijk ideaal dat zin geeft aan hun leven.

Een democratie bestaat uit mensen, mensen die voor zichzelf het beste willen. Alleen mag dat eigen belang het algemeen belang niet in de weg staan. In het boek zegt Perikles het volgende.

'Iemand kan persoonlijk in goeden doen zijn, maar als de staat ten onder gaat, gaat noodzakelijkwijs ook hij ten onder. Wanneer de staat daarentegen bloeit, verschaft dat zelfs aan de minst gefortuneerde burgers een kans om zich aan hun ongeluk te ontworstelen.'

Ook Sokrates speelde een belangrijke rol in het leven van Alkibiades als mentor.

Ik herinnerde mij wat Sokrates mij ooit had gezegd: mensen hebben misschien verstand, althans dat mogen we in sommige gevallen hopen, maar de massa zeker niet. De massa kent geen logica en handelt naar de bevlieging van het ogenblik. Op momenten van grote opwinding kan dat fataal uitpakken. In gevaarlijke tijden kan democratie gevaarlijk zijn.

Na de dood van Perikles komt de democratie langzaam onder druk te staan en loert het populisme om de hoek. Dit wordt prachtig verwoord door Nikias, een politiek tegenstander van Alkibiades tijdens een redevoering voor de volksvergadering in Athene.

Democratische besluitvorming moet zijn gebaseerd op een open en eerlijke uitwisseling van argumenten. Wanneer zij plaatsvindt in een sfeer van verdachtmakingen en pogingen om tegenstanders te intimideren met aanslagen op hun goede naam, wordt zij een farce. Wanneer het persoonlijk het wint van het zakelijke en reputaties bepalender worden dan argumenten, worden politici willoze slaven van de publieke opinie en een speelbal van de emoties van het moment. Athene is het aan zijn stand verplicht zich ervoor te behoeden om af te glijden naar een dergelijke karikatuur van democratie.

De macht van een politicus in een democratie bestaat uit de mate van aanhang die hij heeft. Een eenvoudige manier om die machtsbasis uit te breiden is inzetten op ontevredenheid en jezelf opwerpen als vermeende voorvechter van de ontevredenen. Gebeurt dit zonder tegenspraak dan glijdt de democratie glijdt verder af naar wat we ochlocratie noemen, de dictatuur van de massa. Dit was in het Athene in de 5e eeuw v. Chr. zo en dat is nu niet anders.

Alkibiades wordt door zijn rivalen in diskrediet gebracht en dit leidt zelfs tot een ter dood veroordeling in Athene. Hij slaat op de vlucht en dit brengt hem eerst bij de erfvijand, Sparta en later in Perzië. Telkens kom je in een compleet andere wereld terecht, met andere gebruiken en andere politieke systemen.

In Sparta speelt, in tegenstelling tot in Athene, rijkdom en prestige geen rol. De staat voorziet in al het noodzakelijke en er is verder niets noemenswaardigs te koop. Het heeft geen enkele zin om vermeerdering van rijkdom na te streven en daar kostbare tijd aan te verspillen. Arbeid werd bij de Spartanen uitgevoerd door de Heloten en slaven waar de Spartaan zijn tijd kon investeren in lichamelijke oefening en militaire training.

Het collectieve primeerde en het belang van de staat stond boven alles. De Spartanen leefden volgens een strenge discipline en een strenge wetgeving, die hen van kinds af aan werd opgelegd. Ze hadden geen persoonlijke vrijheid of individuele rechten, maar moesten zich volledig onderwerpen aan het belang van de staat. Ze waren ook geïsoleerd van de rest van de Griekse wereld en stonden wantrouwig tegenover elke vorm van verandering of vernieuwing.

Sommige moderne totalitaire regimes, zoals nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie, hebben zich laten inspireren door het Spartaanse model. Ze probeerden een superieure klasse van soldaten en burgers te creëren, die loyaal en gehoorzaam waren aan de leider en de ideologie.

Nadat Alkibiades bij de koningin van Sparta een kind had verwekt moest hij terug de vlucht nemen en kwam zo in Perzië terecht. Hier krijg je een beeld van een sterk hiërarchisch bestuurd wereldrijk volgens een systeem van satrapieën, of provincies, die elk een eigen gouverneur of satraap hadden. De satrapen waren verantwoordelijk voor het innen van belastingen, het handhaven van de orde en het leveren van troepen aan de koning. De koning had een goddelijke status en quasi absolute macht.

In Athene loopt de democratie op haar eind. Het volk heeft een diep wantrouwen opgevat tegen de politieke elite waardoor het beloftevolle systeem ten val komt en vervangen wordt door een dictatuur. Net in de periode dat de democratie ten onder gaat sterft ook Sophocles. Eén van de protagonisten van de Atheens culturele bloeiperiode tijdens de democratie. Als slot hier het tweede koorlied uit Antigone van Sophokles waarin het geloof in en de liefde voor de mens wordt bezongen, maar ook een waarschuwing voor zijn grenzen en zijn lot.

Veel is wonderbaar, maar er is geen groter wonder

dan de mens. Dit vaart zelfs over schuim van de zee

bij woedende wind, koersend over brullende baren.

De onuitputtelijke, onaantastbare aarde moet toestaan

dat hij haar jaar in jaar uit omwoelt met zijn ploeg

Zwermen lichthoofdige vogels, koppige clans

van grootwild en watervlug gebroed uit de zee

strikt hij in listige mazen van zijn goocheme netten,

de schrandere, denkende mens. Met zijn vondsten

bedwingt hij de beesten van bergen en wildernis

en hij brengt het paard met vrij waaiende manen

en de onvermoeibare stier onder zijn dwingende juk.

Spraak, gedachten zo vlug als de wind en besef

dat orde in steden brengt heeft hij zichzelf eigen gemaakt.

Hij kent tal van uitwegen om te ontkomen aan de pijlen

van vorst en regen. Bedrijvig, vindingrijk en vol oplossingen

voor alles rent hij de toekomst tegemoet. Alleen de dood,

alleen de dood heeft hij nog niet opgelost.